کمبود انرژی و افزایش قیمت حامل های انرژی مختص به ایران نیست. آغاز فعالیت های اقتصادی پس از بحران کرونا، باعث شده است که کارخانه ها تولید خود را افزایش دهند و در پی آن تقاضا برای انرژی در جهان افزایش یابد. اما این همه ماجرا نیست.
جهان پس از همه گیری کرونا، با کمبود انرژی مواجه شده است. پس از کمبود گاز در چین و هند، این بار نوبت به اروپا رسیده است. در برخی از شهرهای اروپایی صحبت از افزایش قابل توجه قیمت قبوض گاز خانگی می شود. میزان ذخیره برخی از کشورها به پایین ترین حد خود طی شش سال گذشته رسیده است. کاهش سرمایه گذاری در حوزه سوخت های فسیلی از یک سو و مهیا نبودن زمینه های انرژی های پاک، همزمان با افزایش قیمت حامل های انرژی، باعث شده تا جهان با خطر بحران کمبود سوخت و انرژی به ویژه در آستانه فصل سرما مواجه شود.
این ترس زمانی بیشتر می شود که به یاد می آوریم زندگی بدون این منابع امکان پذیر نیست. با حرکت جهان به سمت انرژی های پاک و تجدیدپذیر به نظر می رسد مسیر طولانی است و در آینده نزدیک همچنان وابسته به انرژی نفت و گاز خواهد ماند، اما در این مدت چگونه می خواهیم با بحران انرژی مواجه شویم. در این خصوص گفتگوی رکنا با هاشم اورعی، استاد دانشگاه صنعتی شریف و رئیس اتحادیه انجمن های علمی انرژی ایران را بخوانید:
اورعی در ابتدا درخصوص پیش بینی آینده انرژی در جهان گفت: در تاریخ 13 اکتبر آژانس بین المللی انرژی IEA، گزارش جامعی در ارتباط با آینده انرژی منتشر کرد. انتشار این گزارش کمتر از سه هفته قبل از اجلاس تغییرات اقلیمی، COP26 در اسکاتلند اتفاقی نبود. بلکه آژانس به دنبال آن است که رهبران جهان با دیدی باز به آینده انرژی بنگرند.
در پی انتشار گزارش، فاتح بیرول، مدیر آژانس اعلام کرد که مدل اقتصاد انرژی نوینی در جهان در حال شکل‌گیری است. البته این مدل جدید اقتصادی راه طولانی در پیش دارد. لیکن حتی امروز انرژی پاک از جمله باد و خورشید ارزان ترین منبع انرژی در بیشتر مناطق جهان است. سهم خودروی برقی از خودروهای خریداری شده نو در چین و اروپا به 10% افزایش یافته است و از سال 2016 میلادی سرمایهگذاری در انرژی سبز از نفت وگاز پیشی گرفته است.
افزایش دمای کره زمین ادامه خواهد یافت؟
این استاد دانشگاه صنعتی شریف درخصوص هدف اصلی این گزارش تاکید کرد: اما هدف اصلی گزارش آن است که عواقب مسیرهای مختلفی را که جهان ممکن است در ارتباط با تغییرات اقلیمی طی کند در مقابل جهانیان قرار دهد. در بدبینانه‌ترین سناریو، کشورها به سیاست‌های اعلام شده خود در بخش انرژی ادامه داده و در نتیجه گرمایش کره زمین ادامه خواهد یافت.
در این حالت به احتمال 50%، افزایش دمای کره زمین نسبت به دوران قبل از انقلاب صنعتی تا پایان قرن جاری به 2/6 درجه سانتیگراد رسیده و کماکان ادامه خواهد یافت. در حالت دوم کشورها به قول‌های داده شده در این زمینه عمل خواهند کرد. در این صورت تقاضای جهانی برای سوخت‌های فسیلی در سال 2025 میلادی به حداکثر رسیده و افزایش دمای کره زمین به 2/1 درجه سانتیگراد محدود خواهد شد. اما خوش بینانه‌ترین سناریو آن است که تا پایان قرن جاری، افزایش دما از 1/5 درجه سانتیگراد فراتر نرود یعنی اجرای تعهدات اجلاس تغییرات اقلیمی پاریس در سال 2015.
وی افزود: دانشمندان علوم اقلیمی به صورت فزاینده بر این نکته تاکید می‌کنند که تفاوت‌های اساسی بین دو سناریوی خوش بینانه و بدبینانه وجود دارد. برای دستیابی به حالت خوش بینانه ضروریست جهان تا نیمه قرن میلادی جاری به شرایط کربن خنثی دست یابد، حالتی که امروز با آن فاصله زیادی دارد. تعهدات فعلی کشورها تا سال 2030 تنها به 20% از کاهش انتشار گازهای آلاینده برای محدود کردن افزایش دما به 1/5 درجه سانتیگراد دست خواهد یافت.
این استاد دانشگاه صنعتی شریف در پاسخ به این سوال که جهان چگونه می تواند در مسیر صحیح قرار گیرد، گفت: آژانس بین المللی انرژی به چهار زمینه اساسی که ضروریست در دهه پیش‌رو مورد توجه قرار گیرد می‌پردازد. توسعه استفاده از انرژی الکتریکی پاک به عنوان جایگزین سوخت‌های فسیلی در کاربردهایی چون حمل و نقل و گرمایش، افزایش بازدهی مصرف انرژی، کاهش هدر رفت در سیستم‌هایی با سوخت فسیلی و توسعه انقلاب سبز.
البته همه این موارد نیاز به سرمایهگذاری قابل توجه دارد. آژانس پیش بینی می‌کند که برای رسیدن به هدف کربن خنثی تا نیمه قرن جاری میلادی، باید سرمایهگذاری در دوران گذار انرژی به سه برابر افزایش یافته و تا سال 2030 به 4 تریلیون دلار در سال برسد.
جالب اینجاست که آژانس بین المللی انرژی در سال 1974 میلادی پس از اولین شوک نفتی با هدف حمایت از کشورهای وارد کننده نفت فعالیت خود را آغاز کرد. امروز در شرایطی که بحران انرژی دیگری اقتصاد جهان را به چالش کشیده، آژانس به دنبال آن است که سوخت‌های فسیلی را برای همیشه از صحنه خارج کند!
آیا پایان عمر فراوانی سوخت های فسیلی فرا رسیده است؟
اورعی در پاسخ به این سوال که چرا جهان با کمبود انرژی مواجه شده است، گفت: در سرتاسر دهه اخیر همواره بازار انرژی با فراوانی و وفور مواجه بوده است. صنعتی که به دلیل افزایش تولید در آمریکا و رقابت انرژی‌های تجدیدپذیر با زغال سنگ و گاز طبیعی در باتلاق تولید اضافی گرفتار بوده و به سهمیه‌بندی تولید برای جلوگیری از کاهش قیمت روی آورده بود، در یکی دو ماهه اخیر ناگهان با کمبود انرژی مواجه شد.
در نگاه اول ممکن است عدم امکان تامین سوخت مایع در بریتانیا به دلیل کمبود راننده تانکرهای حمل، خاموشی در مناطقی از چین ناشی از پایبند بودن این کشور به تعهدات مربوط به محدود کردن انتشار گازهای آلاینده و کمبود زغال سنگ در نیروگاه‌های هندوستان به دلیل افزایش قیمت این منبع انرژی عنوان شود.
لیکن دلیل اصلی شرایط حاضر کاهش سرمایهگذاری در صنعت نفت، گاز و زغال سنگ بوده و نمی‌توان انتظار داشت که در کوتاه مدت مرتفع شود. در واقع می‌توان گفت شرایط فعلی حاصل دوران وفور انرژی فسیلی و همچنین افزایش فشار جهانی برای کربن‌زدایی است.
وی در ادامه افزود: علیرغم عبور قیمت هر بشکه نفت از مرز 80 دلار، اعضاء اوپک با هماهنگی روسیه در جلسه مورخ 4 اکتبر، در مقابل خواسته جهانیان با افزایش تولید مقاومت کردند. البته این خبر خوبی برای اقتصاد جهانی نیست چون می‌تواند باعث افزایش تورم شود لیکن اثر مثبت این شرایط آن است که می‌تواند موجب سرعت گیری گذار انرژی و حرکت به سوی انرژی پاک شود.
دوران وفور سوخت‌های فسیلی به سر آمده است
اورعی درخصوص دلایل محدودیت سرمایه گذاری در صنعت نفت، گفت: صنعت نفت برای حفظ تولید نیاز به سرمایهگذاری مداوم دارد. قانون سر انگشتی این است که چنانچه شرکتهای نفتی بخواهند از کاهش ذخیره میدان‌های نفتی خود جلوگیری کنند باید 80% از سرمایهگذاری خود را به اکتشاف میادین جدید اختصاص دهند. لیکن طبق اعلام کارشناسان بانک Goldman Sachs ، سرمایهگذاری جهانی از 750 میلیارد دلار در سال 2014 به 350 میلیارد دلار در سال جاری و با تولید فعلی ارزش ذخایر از 50 به حدود 25 سال کاهش یافته است.
البته محدودیت تولید در یکی دو سال اخیر به دلیل کاهش تقاضا ناشی از بیماری کووید 19 خودنمایی نکرد. لیکن با به حرکت درآمدن چرخ اقتصاد جهان، کمبود نفت آشکار گردید.
عکس العمل صنعت نفت به بالا رفتن تقاضا و قیمت در بازار جهانی، افزایش سرمایهگذاری برای تولید بیشتر است. لیکن در عصر کربن‌زدایی این روند با چالش‌های جدی مواجه است. غول‌های نفتی چون اکزون موبیل و شل از طرف سرمایه‌گذاران تحت فشارند که توجه و تمرکز بر انرژی فسیلی را کم کنند. این بدان دلیل است که سهامداران احساس می‌کنند دیر یا زود (البته به احتمال زیاد زود) تقاضای جهانی نفت از قله عبور کرده و روند کاهشی خواهد یافت و در نتیجه هر گونه سرمایهگذاری بلندمدت فاقد جذابیت اقتصادی است.
دلیل دیگر این است که سهامداران ترجیح می‌دهند سهام شرکت‌هایی را داشته باشند که حامی فرآیند گذار انرژی و انتقال به عصر انرژی پاکند و نه در مقابل آن. به این ترتیب بعید به نظر می‌رسد که علیرغم افزایش تقاضای جهانی نفت، سرمایه‌گذاران برای تامین سرمایه لازم در این بخش صف بکشند. در بررسی روند سرمایهگذاری توسط 250 شرکت بزرگ جهان و مقایسه آن بین سالهای 2019 تا 2022 توسط اکونومیست، مشاهده میشود که در شرکتهای معدنی و کشاورزی میزان سرمایهگذاری به شدت افزایش خواهد یافت لیکن بخش انرژی فسیلی با کاهش 9 درصدی مواجه خواهد بود.
دلیل دیگر محدودیت سرمایهگذاری در صنعت نفت به شرایط گروه اوپک پلاس (13 کشور صادر کننده نفت عضو اوپک بعلاوه 10 کشور صادر کننده خارج از آن) مربوط میشود. در عصر وفور نفت که به سقوط شدید قیمت در آغاز پاندمی کرونا انجامید، جیب دولتها خالی شد و در نتیجه سرمایهگذاری در این بخش کاهش یافت.
با افزایش قیمت نفت، دولتها تامین کسری بودجه را در اولویت قرار داده و عجله‌ای برای اختصاص منابع مالی به این بخش ندارند. برخی دولتها به این نتیجه رسیده‌اند که فعلاً از قیمت‌های بالا لذت برده و نظاره‌گر آینده سوخت‌های فسیلی باشند.
از آنجا که تولید گاز در بسیاری موارد همراه با نفت است کاهش سرمایهگذاری در نفت بر میزان تولید گاز طبیعی نیز تاثیر منفی دارد. در حال حاضر کمبود ظرفیت بارگیری گاز مایع از آمریکا به اروپا و آسیا عامل محدود کننده دیگری بوده و پیش‌بینی می شود این کمبود حداقل تا سال 2025 میلادی ادامه یابد.
کاهش سرمایه گذاری در بخش زغال سنگ از همه شدیدتر است
اورعی ضمن بیان این که کاهش سرمایهگذاری در بخش زغال سنگ از همه شدیدتر است، گفت: از آنجا که زغال سنگ آلاینده‌ترین سوخت فسیلی است، حتی چین و هندوستان که تعداد زیادی نیروگاه زغال سنگی جدید در دست احداث دارند، نظر خوشی نسبت به توسعه آن ندارند. در حالیکه چین به طرف زمستان سرد رفته و هندوستان با کمبود سوخت نیروگاهی مواجه است، شاهد آخرین دست و پنجه زدن زغال سنگ به عنوان یکی از منابع انرژی جهان هستیم.
بدین ترتیب تولیدکنندگان انرژی فسیلی بر سر یک دو راهی تاریخی قرار دارند. از یک طرف با تداوم کاهش سرمایهگذاری و قیمت‌های بالا می‌توانند به سودهای نجومی دست یابند. لیکن بدون تردید با ادامه این روند، گذار انرژی و حرکت به سوی انرژی تجدیدپذیر شتاب گرفته و می‌تواند در نهایت صنعت انرژی فسیلی را برای همیشه نابود کند.
و در این وانفسا، مصرف‌کنندگان باید خود را برای کمبود انرژی آماده کنند. دوران وفور سوخت‌های فسیلی به سر آمده است.
