یکی از دستورکارهای مهم اوپک در هفته‌های آینده، انتخاب دبیرکل جدید این سازمان است. این موضوع در نشست ۱۸۲ اوپک که هفته گذشته به‌صورت مجازی با حضور وزیران نفت و انرژی عضو این سازمان برگزار شد، مطرح شد و اعضا با توجه به تجربه گذشته بر ضرورت و فوریت انتخاب دبیرکل جدید تأکید کردند.
آن‌چنان که وزیر نفت ایران اعلام کرده، به‌احتمال زیاد تا یک ماه آینده دبیرکل جدید اوپک انتخاب می‌شود، اما این موضوع بازخورد متفاوتی داشته، به‌گونه‌ای که برخی توافق اعضا بر انتخاب فوری و سریع دبیرکل جدید را به تغییر شیوه تعیین شده در اساسنامه اوپک که بر اجماع کشورهای عضو در اتخاذ همه تصمیم‌ها از جمله انتخاب دبیرکل تأکید دارد و اتخاذ شیوه جدید مبتنی بر رأی اکثریت اعضا، تفسیر کرده و آن را برخلاف منافع بلندمدت ایران در اوپک تلقی می‌کنند. تفسیری که چندان درست و واقع‌بینانه به نظر نمی‌رسد.
دبیرکل اوپک از آنجا که مسئولیت اجرایی و اداره سازمان اوپک را برعهده دارد، از جایگاهی مهم در این سازمان برخوردار است و کشورهای عضو همواره تلاش داشته‌اند که اتباع خود را به این سمت بگمارند. تعیین دبیرکل که دوره آن سه‌ساله است و برای یک دوره سه‌ساله دیگر قابل تمدید، همواره با چالش‌هایی در میان کشورهای عضو مواجه بوده است. اوپک در طول فعالیت ۶۲ ساله خود، ۲۶ دبیرکل را تجربه کرده که سهم نیجریه، لیبی و ونزوئلا هرکدام چهار دبیرکل، اندونزی (دیگر عضو نیست) سه دبیرکل، امارات عربی متحده و کویت دو دبیرکل و بقیه کشورها مانند ایران، عربستان، عراق، الجزایر، قطر (دیگر عضو نیست)، اکوادور (دیگر عضو نیست) و گابن هم هرکدام یک دبیرکل بوده است.
در میان کشورهای مؤسس اوپک، ونزوئلا با چهار دبیرکلی بیشترین سهم را داشته و ایران و عربستان به‌عنوان دو پایه اصلی این سازمان، تاکنون موفق به معرفی و انتخاب یک دبیرکل شده‌اند. نخستین دبیرکل اوپک، فؤاد روحانی تبعه ایران بود. چنان‌که بیان شد، یکی از مباحث جدی و پرچالش اوپک در طول ۶ دهه عمر این سازمان، انتخاب دبیرکل اوپک بوده است. این چالش عمدتاً بین کشورهای تأثیرگذار این سازمان به‌ویژه ایران و عربستان بیشتر خودنمایی کرده، به‌گونه‌ای که با توجه به ضرورت اجماع همه اعضا و به‌دلیل رقابت و اختلاف دو کشور فوق، کاندیداهای این دو کشور (غیر از یک دوره) شانس انتخاب نداشته و این شانس دیگر کشورها را افزایش داده است.
اوج اختلاف‌های بر سر انتخاب دبیرکل در دهه ۱۹۸۰ و به‌ویژه در فاصله سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۶ بود که در دوره اخیر منجر به انتخاب سالم البدری تبعه لیبی برای یک دوره سه‌ساله سوم شد که با اساسنامه اوپک منافات داشت. این موضوع اگرچه خود نمود عمق اختلاف میان اعضا به‌ویژه ایران و عربستان و متأثر از چالش‌های سیاسی میان دو کشور خارج از اوپک بود، در عمل کارایی و عملکرد این سازمان را در راستای اهداف و کارکرد خود یعنی مدیریت بازار نفت، با مشکلات جدی روبه‌رو کرده بود.
در اصل در طول عمر ۶۰ ساله اوپک، ناکارآمدی این سازمان به‌طور معمول با اختلاف بر سر دبیرکلی آغاز می‌شود، زیرا اتباع دیگر کشورهای اصلی هم که با بی‌میلی کشورهای عضو انتخاب می‌شدند، از قدرت و توانمندی بالایی برای رفع اختلافات اعضا و ایجاد فضای همکاری و همدلی برخوردار نبوده و این مسئله منافع کشورهای عضو را در بازار نفت با چالش جدی روبه‌رو کرده است.
حال که اوپک در شرایط انتخاب دبیرکل جدید قرار گرفته، بیم آن می‌رود که مسائل گذشته در این زمینه بار دیگر تکرار شود و این مسئله دستاوردها و عملکرد خوب اوپک در سال‌های اخیر را تحت‌الشعاع قرار دهد. واقعیت این است که اوپک در سن ۶۰ سالگی و البته با تأخیر زیاد به یک بلوغ و بالندگی مناسب رسیده است.
کشورهای عضو چند سالی است با تأکید بر نفع مشترک خود در بازار جهانی نفت تلاش می‌کنند نه‌تنها از سطح اختلاف‌ها و دسته‌بندی‌های داخلی در اوپک بکاهند، بلکه مشکلات و اختلافات سیاسی و غیرسیاسی خود در خارج از سازمان را در تصمیم‌گیری‌ها و همکاری‌های داخلی در اوپک کمتر دخالت دهند.
این مسئله نه‌تنها به انسجام و نظم داخلی سازمان اوپک کمک کرده، بلکه به ثبات و تعادل بازار نفت به سود اعضای اوپک و جذب و جلب همکاری دیگر کشورهای عمده تولیدکننده نفت به اوپک در قالب اوپک‌پلاس منجر شده است.
به‌طور قطع انسجام درونی اوپک، زمینه شکل‌گیری و ماندگاری اوپک‌پلاس را فراهم آورده که به ارتقای جایگاه و قدرت اوپک در بازار جهانی نفت منجر شده است. امروزه همکاری ایران و عربستان در اوپک با وجود اختلاف‌های سیاسی گسترده دو کشور و نبود ارتباطات سیاسی رسمی، همچنین درگیر بودن ایران با تحریم نفت، در نوع خود مثال‌زدنی است، زیرا این همکاری می‌تواند زمینه‌ای برای حل اختلاف‌هایی سیاسی هم باشد.
این شرایط به‌طور طبیعی کمک می‌کند اعضای اوپک از آزمون بزرگ انتخاب دبیرکل جدید در هفته‌های آینده با تعامل و دیپلماسی موفق بیرون بیایند. اکنون تنها کشور کویت، کاندیدایی را برای احراز این پست معرفی کرده که با توجه به رایزنی کشورهای عضو در نشست هفته گذشته از اقبال خوبی برخوردار است و ظاهراً ایران و عربستان نیز بر سر انتخاب کاندیدای آن اشتراک نظر دارند. اگر دیگر کشورهای عضو هم با این انتخاب موافق باشند، انتخاب دبیرکل جدید با اجماع صورت خواهد گرفت، در غیر این صورت لازم است رایزنی‌هایی میان اعضا رخ دهد.
با توجه به احتمال معرفی کاندیدایی از سوی عراق، احتمالاً انتخاب دبیرکل جدید از بین دو کاندیدای عراقی و کویتی است که به‌طور طبیعی ابتدا بین آن دو رأی‌گیری صورت می‌گیرد و با توجه به توافقی که صورت گرفته، سرانجام کاندیدایی که بیشترین رأی را به خود اختصاص داده، دوباره با اجماع به‌عنوان دبیرکل جدید انتخاب می‌شود، بنابراین این تفسیر که اعضای اوپک و از جمله ایران نظام اجماع را برای انتخاب دبیرکل بر هم زده‌اند، تفسیر درستی به نظر نمی‌رسد و در این زمینه خطایی از سوی وزیر نفت صورت نگرفته است. خاصیت دیپلماسی آن هم در حوزه اقتصاد و انرژی انعطاف است. تصلب و ایستایی با دیپلماسی به‌ویژه دیپلماسی فعال منافات دارد.
تجربه گذشته اوپک هم نشان می‌دهد که تصلب و یک‌جانبه‌گرایی چه هزینه‌هایی را به اوپک و اعضای آن در قالب عدم همکاری و در نتیجه کاهش قیمت نفت تحمیل کرده و چه فرصت‌هایی را از اعضا گرفته است.
اساسنامه اوپک با وجود سخت‌گیری نسبت به اتخاذ تصمیم با هدف تضمین اجرای تصمیم‌ها، این ظرفیت را دارد که کشورها با همکاری و رایزنی مانع از به بن‌بست رسیدن اوپک و توقف آن شوند که این بستگی به رفتار و انعطاف کشورهای عضو دارد که خوشبختانه این شرایط وجود دارد و نیازی نیست که کشورها از اساسنامه عدول کنند، اما به فرض حتی اگر کشورهای اوپک با هدف نشان دادن حسن‌نیت خود و حفظ انسجام و همکاری خود به‌صورت موقت و اضطراری مجبور به عدول از اساسنامه شوند، این رفتار قابل درک خواهد بود.
علیرضا سلطانی، کارشناس اقتصاد انرژی /منبع: شرق
