مدیر گروه مرکز مطالعات انرژی وین با بیان اینکه علاقمندی شرکت‌های بزرگ نفتی به سرمایه‌گذاری در خاورمیانه، کمتر شده است، گفت: در شرایط قهر و آشتی با جهان، نمی‌توانیم صنعت نفت را به توسعه پایدار و معناداری برسانیم. نفت‌فروشی با نفت‌مداری و در اختیار داشتن یک صنعت نفت تنومند تفاوت دارد.
به گزارش اقتصاد انرژی؛ فریدون برکشلی در گفت‌وگو با ایلنا، با بیان اینکه صنعت نفت کشور و به ویژه در حوزه صادرات در شرایط تحریم، دوران بسیار سختی را می‌گذراند، اظهار داشت: در تاریخ یکصد ساله گذشته، چنین تحریمی با این ابعاد و گستردگی بی‌سابقه بوده است. این تحریم از آن رو، بسیار سخت و پیچیده است که مانند تحریم‌های سابقه‌دار تاریخی و یا تحریم‌های قبلی علیه ایران، جنبه خطی یا دوجانبه ندارد. این دور از تحریم‌ها، دارای ابعاد همه‌جانبه یا ثانویه است. بدین معنا که حتی کشورهای دوست و هم‌پیمان هم نمی‌توانند، با ایران ارتباط اقتصادی و تجاری برقرار کنند.
وی افزود: در ایران غالبا شاکی هستیم که چرا حتی دوستان و شرکای ما، حاضر به معامله و یا بازپرداخت بدهی‌های ما نیستند. حال آنکه کشورهای موردنظر، از عواقب آسیب‌های اقتصادی و بازرگانی و جرایم امریکا بیمناک هستند.
جسارت خریداران برای برداشت نفت از ایران
نماینده اسبق ایران در اوپک با بیان اینکه اطلاعات دقیقی از میزان صادرات نفت خام ایران، در دست نیست، گفت: البته در شرایط غیرتحریم هم اطلاعات و آمار مربوط به تولید و صادرات نفت‌خام کشورها، دقیق نیستند. این آمارها جنبه خیلی محرمانه دارند. اما گزارشات منتشره، حکایت از آن دارد که آمار صادرات نفت خام ایران در فوریه افزایش پیدا کرده است. تغییر دولت در امریکا، در خریداران برای برداشت نفت‌خام از ایران، جسارت و روحیه تازه‌ای را ایجاد کرده است. توضیح این نکته لازم است که بیشتر نفت‌خام صادراتی ایران و اغلب تولیدکنندگان عمده، از ذخایر است. یعنی نفت‌خامی است که قبلا تولید و در شناورها یا خشکی، ذخیره‌سازی شده است. بعبارت دیگر اکنون بازاریاب‌های شرکت ملی نفت، تجارب ارزنده‌ای در صادرات نفت‌خام در شرایط سخت را کسب کرده‌اند.
نفت همسایگان و اورال روسیه رقبای بازگشت ایران به بازار
وی درباره موانع بازگشت ایران به بازار تصریح کرد: تقریبا ۳۰ درصد از نفت‌خام ایران، بازارهای سنتی دارد. بازار سنتی، بدین معناست که کشورهایی از بابت نوع روابطی و معاملاتی که با ایران داشته‌اند، خریداران سنتی ما محسوب می‌شوند. حالت دوم از بازار سنتی، پالایشگاه‌هایی هستند که با پالایش نفت‌خام گریدهای مختلف نفت‌خام ایران طراحی شده و سازگارند. این پالایشگاه‌ها، پس از تحریم صادرات ایران، به صادرکنندگانی با نزدیک‌ترین انطباق با نفت‌خام ایران رفته‌اند. این روند به خصوص به میادین نفتی مشترک ایران با همسایگان جنوبی، بیشتر است، چون نفت‌خام‌ها از یک مخزن واحد هستند.
بازار، هنوز هم بازار خریدار است
برکشلی ادامه داد: البته نفت‌خام اورال روسیه هم با بعضی از انواع نفت ایران، انطباق دارد. بازپس‌گرفتن بازار در این وضعیت دوم دشوارتر است. در هرصورت رقابت سختی در پیش خواهد بود. خصوصا اینکه علیرغم رشد چشمگیر قیمت‌های جهانی نفت در هفته‌های اخیر، بازار هنوز هم بازار خریدار است و خریداران برای انتخاب فروشنده دست بازی دارند.
چرا بازار پیچیده است؟
وی با بیان اینکه مباحثی مثل اشباع بازار، کرونا، اوضاع اقتصاد جهان و رقابت کشورها شرایط بازار جهانی نفت را پیچیده کرده و بدیهی است که برای ایران هم کار سخت‌تر خواهد بود، خاطرنشان کرد: اجلاس کمیته وزارتی نظارت بر بازار اوپک‌پلاس، هفته پیش‌رو برگزار خواهد شد، عربستان در اجلاس دسامبر ۲۰۲۰ با کاهش داوطلبانه یک میلیون بشکه در روز برای کمک مضاعف به ثبات بازار جهانی نفت موافقت کرد. با افزایش کم سابقه و دور از انتظار قیمت‌های جهانی که بازار اینک با آن مواجه است، احتمالا عربستان به کاهش داوطلبانه خود خاتمه خواهد داد. در بهترین حالت ممکن است به ادامه بخشی از آن قناعت کند، مثلا نیم میلیون بشکه در روز. این افزایش تولید، زمینه را برای بازگشت ایران به بازار سخت‌تر خواهد کرد.
عراق، امارات متحده و روسیه، در صف مقدم پرهیز از خویشتن‌داری
مدیر گروه مرکز مطالعات انرژی وین افزود: از سوی دیگر اگر عقب‌نشینی عربستان از ادامه کاهش داوطلبانه، به تشویق سایر اعضای اوپک و غیراوپک، نسبت به کاهش پایبندی به سهمیه‌های تخصیصی بیانجامد. عراق، امارات متحده و روسیه، در صف مقدم پرهیز از خویشتن‌داری قرار دارند.
چشم انتظاری برای بازگشت نفت ایران فروکش کرد
وی تاکید کرد: البته بحث نفت‌خام شیل هم هست که قدری بلندمدت است. اما در قیمت برنت حوالی ۷۰ دلار حداقل بخشی از ظرفیت شیل قابل بهره‌برداری خواهد بود. این البته تهدیدی برای تمام اوپک‌پلاس خواهد بود. در هرصورت پس از پیروزی حزب دمکرات در انتخابات امریکا، اوپک‌پلاس و بازار جهانی نفت، تاحدی نشانه‌هایی از دستگرمی برای ورود نفت‌خام ایران به بازار از خود نشان داد. اما با روند افزایشی قیمت جهانی و نشانه‌های تعلل در سیاست‌های خاورمیانه‌ای بایدن، التهاب و چشم انتظاری برای بازگشت نفت ایران به بازار تا حد زیادی فروکش کرد. البته دبیرخانه سازمان اوپک در وین، کماکان در حالت آماده‌باش قرار دارد.
برکشلی گفت: چین، هندوستان و آسیا در مجموع، بازارهای بزرگ حال و آینده نفت‌خام محسوب می‌شوند. هیچ تولیدکننده عمده‌ای، نمی‌تواند این بازارها را نادیده بگیرد. بازارهای آسیایی نفت زیادی مصرف می‌کنند و مسئول رشد تقاضا هستند. بقیه بازارها هم تقاضای بالایی دارند، اما تقاضا کماکان در سطوح کنونی باقی خواهند ماند و یا رشد چندان شتابانی نخواهد داشت.
وی تاکید کرد: در هرصورت، هیچ تولیدکننده‌ای تمام تخم‌مرغ‌ها را در یک سبد نمی‌گذارد. تولیدکنندگان اوپک و غیراوپک، خواهان تنوع بخشیدن به بازارهای خود هستند. ایران هم مستثنی نیست. این استراتژی از این بابت اهمیت دارد که ایران، واردکننده کالا و خدمات مهمی از اروپاست. بنابراین توازن و تراز پرداخت‌ها، ایجاب می‌کند که ایران با اتحادیه اروپا هم تعامل داشته باشد.
نماینده اسبق ایران در اوپک با بیان اینکه تعامل استراتژیک با اروپا نکته مهمی است، گفت: در روند بازار جهانی نفت؛ همبستگی استراتژیک پایداری را رقم نمی‌زند. نفت با گاز تفاوت دارد. صادرات گاز از طریق خط لوله است که پیوندهای استراتژیک و همبستگی دوام‌دار ایجاد می‌کند که جمهوری اسلامی ایران متاسفانه از آن محروم است. گاز روسیه سال‌ها است که در عمق استراتژیک اروپا نفوذ کرده و ایران با تمام ذخایر عظیم گازی، در واقع خود واردکننده فصلی گاز است. ولی در بخش نفت تنوع بخشیدن به مقاصد صادراتی اهمیت زیادی دارد.
بیدارباش از نوع شیل
وی یادآور شد: ظهور شیل برای اوپک و تولیدکنندگان نفت، حکم یک بیدارباش را داشت. فرصت‌ها از دست می‌روند. بخش زیادی از ذخایر نفتی جهان و میلیون‌ها تن ذغال‌سنگ هم برای همیشه در زیر زمین باقی خواهد ماند. تولیدکنندگان به تولید و بازاریابی خود، شتاب کم سابقه‌ای داده‌اند. علاقمندی شرکت‌های بزرگ نفتی به سرمایه‌گذاری در خاورمیانه، کمتر شده است. شرکت‌های ملی نفت در تلاش‌اند تا از امکانات، منابع مالی و توانمندی‌های خود برای توسعه و ظرفیت‌سازی استفاده کنند.
برکشلی تصریح کرد: شرکت‌هایی مانند آرامکو، ادناک، شرکت ملی نفت کویت و دیگر شرکت‌ها، در حال گسترش حیطه‌های فعالیت خود هستند. بدیهی است که شرکت ملی نفت ایران، جایگاهی در استاندارد و قابلیت‌های بالفعل و بالقوه خود در اختیار ندارد. در واقع این تولیدکنندگان، در یک بازار رقابتی، سد راه ایران نیستند. رقیب ایران هستند. برای رقابت و کسب سهم بازار جهانی و منطقه تلاش بی‌وقفه‌ای دارند. توجه به این واقعیت ضروری است که ایران، کماکان جذابیت‌های مهمی در بازار جهانی داشته باشد. درواقع همین قابلیت‌ها است که صنعت نفت ایران را آماج فشارهای امریکا قرار داده است.
در شرایط قهر و آشتی با جهان، نمی‌توانیم صنعت نفت را به توسعه برسانیم
وی متذکر شد: نفت یک فعالیت بین‌المللی است. در شرایط قهر و آشتی با جهان، نمی‌توانیم صنعت نفت را به توسعه پایدار و معناداری برسانیم، نفت‌فروشی با نفت‌مداری و در اختیار داشتن یک صنعت نفت تنومند تفاوت دارد. نفت نیاز به محیطی امن و قابل اعتماد دارد. مثلا وقتی محمدبن‌سلمان، ولیعهد سعودی، یک روزنامه‌نگار را کشت، سهام آرامکو، ۱۵ درصد سقوط کرد و بعد از دو سال هم به رقم قبلی بازنگشت.
تلاش بی‌رحمانه برای اخراج رقبا از بازار
مدیر گروه مرکز مطالعات انرژی وین با اشاره به نقش عربستان و روسیه در بازیگردانی بازار گفت: این دو کشور در مجموع ۲۲.۵ میلیون بشکه ظرفیت تولید دارند که منشا قدرت است. در بازار جهانی نفت، قدرت از سرچاه بیرون می‌آید. قدرت کشورهای اوپک و غیراوپک، منبعث از ظرفیت تولید آنها است. ما در بهترین شرایط ۴ میلیون ظرفیت تولید داریم که تقریبا نصف آن را در داخل مصرف می‌کنیم، ضریب بازیافت پایینی داریم. شاید در تمام خاورمیانه پایین‌ترین ضریب بهره‌برداری را داشته باشیم. البته هر تولیدکننده‌ای نیز می‌کوشد تا بی‌رحمانه رقیب را از بازار خارج کند. عربستان و روسیه هم در شرایط دوستی و دشمنی همین کار را می‌کنند. دوستی‌ها و دشمنی‌ها، در صحن اوپک، تعاریف متفاوتی دارند.
وی با طرح این پرسش که آیا ما در ایران از شرایط صنعت نفت خودمان راضی هستیم و اینکه آیا این صنعت با قدمت یکصد و چند ساله در حد و اندازه و قد و قواره، ما هست، توضیح داد: باور ندارم که کسی مایل باشد به این سوال جواب مثبت دهد. عوامل بیرونی و تحریم و غیره، مباحث مستقلی هستند. قطعا علل متفاوتی دخیل بوده‌اند. اما باید مشکل را در حکمرانی نادرست جستجو کرد. در نیم قرن گذشته که سرنوشت نفت کم و بیش به دست دولت ایران افتاد، هیچگاه حکمرانی خوب نداشته‌ایم.
برکشلی با بیان اینکه قطعا نیازمند نگاهی متفاوت در حکمرانی نفت هستیم، افزود: شاید لازم باشد نگاهی به شرایط حکمرانی نفت در چند کشور منطقه داشته باشیم. به خاطر دارم در دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ برای کارها به کشورهای عضو اوپک می‌رفتیم. در طرابلس و لیبی در سطح شهرها و جامعه، مشاهدات منبعث از حکمرانی بد، بوضوح و گسترده دیده می‌شد. اما وقتی به ساختمان شرکت ملی نفت لیبی وارد می‌شدیم، گویی وارد ساختمان شرکت نفت انی یا توتال شده‌ایم. این صحنه‌ها در عربستان و الجزایر و دیگر کشورهای اوپک هم کاملا مشهود بود. منظور از بیان این خاطره یادآوری همین نکته بود که جامعه‌ای با حکمرانی ضعیف در حد آن کشورها هم به این درک رسیده بودند که نفت را باید، طور دیگری مدیریت و اداره کرد.
FATF و صادرات نفت ایران
وی درباره موضوع لزوم تصویب FATF بیان داشت: در واقع ما بیشتر در گیر بحث تحریم مانده‌ایم تا سوئیفت و پیمان جهانی شفافیت مالی. کمتر توجه کرده‌ایم که بدهی‌های امروز کشورهای مختلف مانند کره‌جنوبی، چین، هندوستان، روسیه، عراق و … به ایران مربوط به دوران تحریم‌های ترامپ نیست. این بدهی‌ها عمدتا مربوط به دوره قبل از ترامپ است. در دوران برجام هم ایران در لیست سیاه سوئیفت بود. بخش عمده معاملات ایران از طریق صرافی انجام می‌شد. یعنی روابط مالی بین‌المللی ایران از مجرای سیستم صرافی، داد و ستد داشت. بیشتر بانک‌ها هم یک شعبه صرافی داشتند. البته به دلیل لغو عمومی تحریم‌ها، صرافی‌ها آزادی عمل و روانی معاملاتی داشتند.
نماینده اسبق ایران در اوپک ادامه داد: در واقع اکنون هم مشکل روابط اقتصادی بین‌المللی ایران کماکان پابرجاست. مسلما اندکی تسهیل خواهد شد، اما همچنان ایران از نظر رسمی، به نظام مالی بین‌المللی متصل نیست. یعنی با تحکیم نظام بین‌المللی FATF احتمالا سیستم صرافی هم پاسخگوی حل و فصل ارتباطات بین‌المللی کشور نخواهد بود. اما نکته مهم و حساس اینجاست که کشورهایی که به نظام FATF می‌پیوندند، موظف هستند که لیست کلیه مراودات پولی و مالی خود را شفاف‌سازی کنند. این بدان معناست که در صورت اعمال دور دیگری از تحریم‌ها، ایران خلع سلاح است، زیرا که تقریبا تمام مجاری انتقالات مالی خود را برملا کرده است.
چنبره خطرناک نظام پولی ایران
وی گفت: به عبارت دیگر نظام پولی ایران در چنبره‌ای خطرناک گرفتار آمده است. از یکسو برای عضویت در پیمان شفافیت مالی، لازم است مسیرهای مالی و انتقالات را افشا کند و از سوی دیگر در شرایط کم‌ثبات روابط بین‌المللی کشور، در آینده ممکن است که ناچار به طراحی راهکارهای تازه‌ای باشد. در واقع موضوع الحاق یا عدم الحاق به معاهدات شفاف‌سازی، مجموعه نظام روابط بین‌المللی جمهوری اسلامی را در بر می‌گیرد.
