مقایسه تطبیقی جهش‌های اول، دوم و سوم صنعت پتروشیمی

صنعت پتروشیمی یکی از صنایع استراتژیک کشور است. حجم تولیدات، سهم از تولید ناخالص داخلی کشور، میزان اشتغال در این صنعت و حجم صادرات محصولات پتروشیمی از جمله مؤلفه‌هایی است که جایگاه این صنعت در اقتصاد ایران را بیش از پیش نمایان می‌سازد. با نگاهی به آمارها خواهیم دید که حجم تولیدات صنعت پتروشیمی در سال 1398 بیش از 35 میلیون تن بوده که درآمدی معادل 15 میلیارد دلار برای کشور ایجاد کرده که دو سوم آن یعنی حدود 10 میلیارد دلار آن از محل صادرات و بقیه از محل عرضه های داخلی تامین شده است. از مجموع 10 میلیارد دلار درآمد ایجاد شده از صادرات 85 آن وارد سامانه نیما شده است که حاکی از نقش مهم صنعت پتروشیمی در اقتصاد کشور است.

از این رو توسعه صنعت پتروشیمی و تقویت قدرت رقابت پذیری آن همواره در سیاستگذاری های این بخش مورد توجه قرار گرفته است و در این راستا دو برنامه توسعه هم اکنون در صنعت پتروشیمی تحت عنوان جهش دوم و سوم در دست اجرا است.یکی از اهداف برنامه جهش دوم بهره برداری از ۲۷ طرح تا پایان سال ۱۴۰۰ در راستای افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمیاست. در مجموع با اتمام و بهره برداری از برنامه‌های جهش دوم، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی از ۶۶ میلیون تن در سال به ۱۰۰ میلیون تن و درآمد سالانه این شرکت از ۱۵ میلیارد دلار به ۲۵ میلیارد دلار خواهد رسید.

علاوه بر این، در راستای اجرای برنامه جهش سوم هدف گذاری شده است که تا پایان سال ۱۴۰۴، 23 طرح دیگر برای افزایش ظرفیت‌های تولید و صادرات، به اجرا و بهره برداری برسندو با اجرای کامل برنامه‌های جهش دوم و سوم، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی به 131 میلیون تن و درآمد حاصل از این تولیدات به 33 میلیارد دلار خواهد رسید.

با اجرای برنامه جهش سوم، فعالیت و همکاری بخش خصوصی تا ۳ برابر افزایش پیدا خواهد کرد و در این طرح ۱۰ محصول جدید به مجموع محصولات تولیدی اضافه خواهند شد.

صنعت پتروشیمی به دلیل پیوندهای پسین و پیشین زیادی که با سایر صنایع دارد از ظرفیت بالایی برای اشتغال‌زایی برخوردار است. محصولات پتروشیمی طیف وسیعی از کالاها را شامل می‌شود که یا به صورت کالای نهایی و یا به عنوان کالاهای واسطه‌ای در تولید کالاهای نهایی مورد استفاده قرار می‌گیرند. از این رو با توسعه صنعت پتروشیمی،علاوه بر افزایش اشتغال در داخل این صنعت، زمینه افزایش اشتغال در صنایع وابسته به صنعت پتروشیمی نیز ایجاد می‌شود. بر این اساس آمار و ارقامی که از اشتغال در  صنعت پتروشیمی منتشر شده نشان می‌دهد که 24.700 نفر کارمند و متخصص و بیش از 27.500 پیمانکار با این صنعت در ارتباط هستند.

از این گذشته ترکیب اشتغال در میان صنایع مختلف پتروشیمی نیز با یکدیگر متفاوت است به گونه‌ای که صنایع نهایی و میانی می‌توانند بیشترین سهم را در اشتغال زایی این صنعت داشته باشند. آمارهایی که در این زمینه منتشر شده شده نشان می‌دهد که به ازای مصرف یک میلیون تن محصول میانی در واحد‌های نهایی به عنوان ماده اولیه، حدود 200 هزار فرصت شغلی ایجاد می شود. این در حالی است که برای تولید یک میلیون تن محصول بالادستی تنها برای 500 نفر شغل ایجاد خواهد شد.

در ادامه این گزارش ابتدا به بررسی تحلیلی ویژگی‌های جهش اول صنعت پتروشیمی می‌پردازیم، سپس جهش دوم و سوم را از نظر میزان تولید، درآمد، سرمایه‌گذاری و ایجاد اشتغال را مورد واکاوی قرار داده و در نهایت با مقایسه این سه جهش وضعیت گذشته، حال و آینده صنعت پتروشیمی را ترسیم می‌کنیم.

جهش اول صنعت پتروشیمی، 1392- 1376

جهش اول صنعت پتروشیمی از سال 1376 و از مناطق عسلویه و بندرامام که ظرفیت‌های فیزیکی لازم برای توسعه صنعت پتروشیمی را داشتند آغاز شد. ضمن اینکه با توجه به روی کار آمدن دولت اصلاحات شرایط و روابط بین‌المللی ایران نیز در آن سال‌ها بسیار مناسب بود.

در طول سال‌های جهش اول صنعت پتروشیمی (و عمدتا در دولت‌های هفتم و هشتم) مجموعا 60 طرح به بهره‌برداری رسید. در نمودار 1 این طرح‌ها بر اساس ظرفیت تولید نشان داده شده است. مجموع ظرفیت تولید این طرح‌ها 5/42 میلیون تن بوده است، که بیشترین آن مربوط به پتروشیمی نوری با ظرفیت تولید 4.479 هزار تن بوده است.

پس از آن پتروشیمی پارس با ظرفیت تولید 3.236 هزار تن و پتروشیمی پردیس با ظرفیت تولید 2.435 هزار تن در رتبه‌های دوم و سوم قرار گرفتند.

نمودار 2 واحدهای پتروشیمی بهره‌برداری شده در جهش اول صنعت پتروشیمی را بر اساس ارزش نهایی فروش محصولات رتبه‌بندی می‌کند. در میان 60 طرح بهره‌برداری شده، پتروشیمی نوری با 1.313.480 هزار دلار در جایگاه اول ایجاد ارزش نهایی فروش قرار گرفت و پس از آن پلی‌اتیلن آریاساسول با 521.281 هزار دلار و پتروشیمی مارون با 520.014 هزار دلار در جایگاه دوم و سوم قرار گرفتند.

مجموع ارزش نهایی فروش محصولات در جهش اول صنعت پتروشیمی بالغ بر 10 میلیارد دلار بوده است که با توجه به اینکه به نوعی فاز اول توسعه این صنعت محسوب می‌شود، رقم قابل توجهی است.

ضمن اینکه در سال پایانی این جهش یعنی سال 1392، ظرفیت تولید محصولات پتروشیمی در کشور از 5/13 میلیون تن به 56 میلیون تن و ارزش نهایی فروش این صنعت (بر اساس قیمت‌های ثابت سال 1395) از یک میلیارد دلار آمریکا به 11 میلیارد دلار آمریکا رسید.

نمودار 1- واحدهای پتروشیمی بهره‌برداری شده بین سال‌های 1376 تا 1392 براساس ظرفیت تولید

علاوه بر این یکی از رویدادهای مهمی که در سال‌های جهش اول صنعت پتروشیمی رخ داد این بود که برای اولین بار امکان جداسازی ترکیبات موجود در برش دو کربنه و سنگین‌تر (C₂⁺) به وجود آمد.

همچنین همزمان با اجرای طرح‌های پتروشیمی، طرح‌های تامین خوراک نیز مدنظر قرار گرفت و همین امر باعث شد که صنعت پتروشیمی کشور علاوه بر دسترسی به خوراک‌هایی همچون متان و اتان به سایر خوراک‌ها مانند پروپان، بوتان و ترکیبات چندکربنه دسترسی یابد که دستاورد مهمی برای این صنعت محسوب می‌شود.

البته این موفقیت به لطف گسترش بخش بالادستی صنعت نفت و افزایش تولید خوراک‌های باارزشی مانند اتان و میعانات گازی از میدان گاز پارس جنوبی تحقق یافت که آن نیز به دلیل بهبود روابط بین‌المللی و حضور چشمگیر سرمایه‌گذاران خارجی در بخش‌های مختلف صنعت نفت بود.

نمودار2-واحدهای پتروشیمی بهره‌برداری شده بین سال‌های 1376 تا 1392 براساس ارزش فروش محصولات نهایی (هزار دلار)

مهم‌ترین محصولات تولیدی در جهش اول صنعت پتروشیمی

فهرست مهم‌ترین محصولات تولیدی در جهش اول صنعت پتروشیمی در جدول 1 آمده است. همانطور که در این جدول مشاهده می‌شود، مهم‌ترین محصول تولیدی از نظر ظرفیت تولید آمونیاک و اوره بوده است که ظرفیت تولید آن 5.267 هزار تن در سال بوده است.

پس از اوره و آمونیاک، محصولات آروماتیک (شامل آروماتیک سنگین، بنزن، اروتوزایلین، پارازایلین، برش سبک و سنگین، پنتان، رافینیت، ریفورمیت، مخلوط زایلین‌ها) با ظرفیت تولید سالانه 5.111 هزار تن در سال در جایگاه دوم قرار گرفته است.

متانول نیز با ظرفیت تولید سالانه 4.960 هزار تن در جایگاه سوم قرار می‌گیرد، که البته اگر بخواهیم به صورت تک محصولی بررسی کنیم، متانول در رتبه نخست تولید قرار می‌گیرد.

اما از نظر ارزش فروش محصولات نهایی هیچ یک از محصولات بالا پرفروش‌ترین نبوده‌اند، و این انواع پلی‌اتیلن (شامل سبک، سبک خطی، متوسط و سنگین) بوده‌اند که بیشترین ارزش، یعنی 2.056.720 هزار دلار، را ایجاد کرده‌اند. گروه محصولات آروماتیک با ایجاد ارزشی بالغ بر 1.649.626 هزار دلار و متانول با ارزش فروش 730.112 هزار دلار به ترتیب دومین و سموین محصول تولیدی باارزش در جهش اول صنعت پتروشیمی بوده‌اند.

جدول 1- مهم‌ترین محصولات تولیدی در جهش اول صنعت پتروشیمی، 1392- 1376