اقتصاد انرژی و به نقل از ایرنا ؛ سرمای کم‌سابقه هوا باعث شد تا در هفته پایانی اولین ماه زمستان امسال با «بحران گازی» مواجه شویم؛ رویدادی که با قطع سوآپ گاز از ترکمنستان در استان‌های شمال شرقی شرایط بسیاری دشواری را برای مردم پدید آورد و در شهرهایی مانند تهران به تعطیلی ادارات انجامید.
تصمیم به تعطیلی سازمان‌های دولتی در ابتدای هفته که روز یکشنبه به بخش خصوصی هم رسید در شرایطی صورت گرفت که غیرحضوری شدن فعالیت مدارس به خاطر آلودگی هوا هفته‌ها است مورد انتقاد قرار می‌گیرد.
میزان مصرف گاز در بخش‌های خانگی و تجاری کشور، مرزهای ۷۰۰ میلیون مترمکعبی در روز را هم درنوردیدیکی از مهم‌ترین جنبه‌های انتقادی معطوف به زیان‌های ناشی از تعطیلی‌هایی اینچنینی است تا جایی که روزنامه «سازندگی» در شماره روز دوشنبه خود مدعی شد با تعطیلی یک روز کشور، به درآمد ناخالص ملی ۱.۵ میلیارد دلار خسارت وارد می‌آید.
صرف‌نظر از صحت و سقم چنین ادعا و آماری، بدیهی است که تعطیلی گزینه مطلوبی نزد نهادهای تصمیم‌گیرنده محسوب نمی‌شود چنان که رئیس‌جمهوری در بازدید روز یکشنبه از مرکز کنترل گاز کشور اظهار داشت: تعطیلی ادارات و سازمان‌ها راهکار مناسبی نیست، اما امروز موضوع اهم رساندن سوخت به منازل مردم است و بعد به واحدهای تجاری و اداری.
دلیل ناترازی گازی
به گزارش روزنامه «ایران» میزان مصرف گاز در بخش‌های خانگی و تجاری کشور، مرزهای ۷۰۰ میلیون مترمکعبی در روز را هم درنوردید؛ افزایش ۱۵۰ میلیون مترمکعبی مصرف گاز در شرایط فعلی در مقایسه با مدت زمان مشابه سال قبل.
این روزنامه با اشاره به کاستی‌های سال‌های گذشته در بروز پدیده «ناترازی گازی»، به نقل از یک عضو هیات مدیره شرکت ملی گاز نوشت: براساس برنامه ششم توسعه اقتصادی، ضریب بازیافت مخازن کشور باید از ۲۸.۵۷ درصد در سال ۱۳۹۵ به ۲۹.۵۷ درصد در انتهای برنامه ششم می‌رسید. هرچند این رقم نه‌تنها محقق نشد بلکه ۴ درصد هم افت کرد. گفته می‌شود که دولت گذشته در سه سال پایانی عملکرد خود فقط ۴۷۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری خارجی برای توسعه صنعت نفت کشور جذب کرده است.
با وجود اشاره به دلایلی که یاد شد و نیز مسائلی چون نحوه نرخ‌گذاری که باعث می‌شود افراد بدمصرف از یارانه چشمگیری در زمینه گاز بهره ببرند، واقعیت این است که میزان مصرف در کشور ما بهینه نیست.
ناترازی در کنار هدررفت بی‌سابقه گاز
برآوردهای بانک جهانی نشان می‌دهد ایران در سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ مقام اول افزایش هدرفت گاز از میادین نفت و گاز خود را در میان کشورهای جهان داشته است.
بر اساس برآورد بانک جهانی، در این سال‌ها ۶.۳ میلیارد مترمکعب به هدررفتِ گاز طبیعی در میادین نفت و گاز ایران افزوده شده است. میزان پرت گاز در میادین نفت و گاز ایران در سال ۲۰۱۲ بالغ بر ۱۱.۱ میلیارد مترمکعب بوده که این رقم با افزایش ۶.۳ میلیارد مترمکعبی به ۱۷.۴ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۱ رسیده است که نشان می دهد در این مدت هدرروی گاز در ایران رشدی ۵۷ درصدی را تجربه کرده است.
برآوردهای بانک جهانی نشان می‌دهد ایران در سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۲۱ مقام اول افزایش هدررفت گاز از میادین نفت و گاز خود را در میان کشورهای جهان داشته استپس از اعلام این برآورد در اواسط تابستان امسال بود که رئیس اتاق بازرگانی تهران با احتساب نرخ دلار در آن زمان اظهار داشت: روزانه ۴۷.۵ میلیون مترمکعب گاز در کشور هدر می‌رود که اگر قیمت هر متر مکعب گاز را ۹ سنت در نظر بگیریم سالانه حدود ۱.۵ میلیارد دلار ارزش هدر رفت این ذخایر است.
مصرفی غیراستاندارد داریم
در کنار بی‌توجهی مزمن به ضرورت سرمایه‌گذاری در زمینه افزایش امکان ذخیره و بازیافت مخازن و نیز جلوگیری از هدررفت‌های گازی، این واقعیتی انکارناپذیر است که مصرفی بی‌رویه داریم.
بنابر آمار رسمی، مصرف گاز را می‌توان معادل تولید ۶ فاز میدان گازی پارس‌جنوبی ارزیابی کرد. در یک تصویر کلی‌تر، ایران ۶.۷ برابر بیشتر از سرانه مصرف گاز دنیا و سه برابر بیشتر از کل اتحادیه اروپا گاز مصرف می‌کند.
نکته قابل تامل اینکه بخش عمده همین مصرف بازدهی خاصی ندارد و تنها به گرم کردن منازل و محیط‌های اداری و رفاهی و … اختصاص می‌یابد.
ابتدای دی‌ماه بود که مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران از رسیدن مصرف گاز بخش خانگی به میزان ۷۰ درصد کل گاز تولیدی کشور خبر داد و گفت: ممکن است در روزهای آتی به مصرف حتی ۸۰ درصدی گاز در بخش خانگی برسیم که این فشار به بخش صنعت و نیروگاه‌ها می‌آید.
باید جلوی مصرف بی‌رویه را گرفت
با توجه به آنچه بیان شد یکی از ضروریاتی که این روزها مورد توجه است کاهش و در واقع بهینه‌کردن مصرف خانگی و اماکنی است که گاز به منظور گرم کردن ساختن محیط به مصرف می‌رسد.
سرپرست طرح بهینه‌سازی مصرف گاز شرکت ملی گاز: فرهنگ و رفتار مصرفی مردم، داشتن بازدهی پایین در تجهیزات و تاسیسات، ساخت‌وسازهای غیراستاندارد و … در میزان مصرف انرژی زیاد در کشور تاثیرگذار استدر این زمینه «سید مهدی علوی‌نیا» سرپرست طرح بهینه‌سازی مصرف گاز شرکت ملی گاز ایران تصریح داشته است: شدت مصرف انرژی درکشورهایی همچون روسیه و آمریکا به‌عنوان تولیدکنندگان گاز به مراتب کمتر از ایران بوده، حال آنکه میزان ثروتی که روسیه و آمریکا از مصرف گاز تولید می‌کنند بسیار بالاتر از ایران است.
به گفته وی از فرهنگ و رفتار مصرفی مردم، داشتن بازدهی پایین در تجهیزات و تأسیسات، ساخت‌وسازهای غیراستاندارد و فاقد عایق‌بندی مناسب و استفاده غیراستاندارد گاز در بخش کشاورزی به‌عنوان فاکتورهایی یاد می‌شود که در میزان مصرف انرژی زیاد در کشور تأثیرگذار بوده است.
علوی‌نیا افزوده است به دلیل بالا بودن قیمت گاز در اروپا، تمامی فاکتورهای کاهش مصرف رعایت می‌شود تا قیمت گاز برای مصرف‌کننده بالا نرود در حالی‌که در کشور ما چون قیمت گاز بسیار پایین است موارد جلوگیری از افزایش مصرف رعایت نمی‌شود.
البته این سخنان با واکنش‌هایی نیز مواجه شده از جمله روزنامه «خراسان» در گزارشی با عنوان «مغالطه آماری و استراتژی اشتباه گازی» نوشته است: به دلیل سیاست‌گذاری غلط، گازی که می‌توانست به مصرف نیروگاه‌های تولید برق یا خوراک پتروشیمی‌ها برسد، صرف ایجاد گرمایش در خانه‌ها می‌شود. در حالی که هزینه تولید و توزیع برق از نظر ارزانی با هزینه تولید و توزیع گازرسانی اصلا قابل مقایسه نیست. مثلا برای گاز رسانی به یک روستای کوچک با ۲۰ خانوار جمعیت، کیلومترها لوله و هزینه صرف شده در حالی که می‌توان با چند برابر کمتر از آن مثلا پنل خورشیدی برای آن روستا تهیه کرد تا امروز شاهد نباشیم که حتی در برخی اصطبل های روستاها نیز بخاری گازی در حال سوختن باشد. لذا گرفتن انگشت اتهام به سمت مردم و در انتظار فصل گرما نشستن با بی عملی چندان تفاوتی نمی‌کند.
پژوهش‌هایی در زمینه مصرف بهینه
با وجود دیدگاه‌های متفاوت و متعدد درباره دلایل بروز مشکلات گازی، تاکید بر کاهش میزان مصرف انرژی به خصوص در سازه‌های شهری موضوعی است که در سال‌های اخیر موضوع پژوهش‌های گوناگون و تازه‌ای بوده و طرح‌های مختلفی در این زمینه ارائه شده که البته کمتر به چشم آمده است.
بر اساس یافته‌های پژوهشی با عنوان «شبیه‌سازی اتلاف انرژی در ساختمان به منظور بهینه سازی گرمایش و کاهش مصرف گاز در اقلیم های مختلف استان مازندران»، در صورتی که تمام مصالح انتخابی به صورت بهترین حالت ممکن (دیوار، سقف و کف با عایق بندی و پنجره ها بصورت سه جداره کم گسیل) انتخاب شوند از مقدار ۲۳ درصد تا مقدار ۷۸ درصد (بسته به مصالح انتخابی) در مصرف سوخت ساختمان صرفه‌جویی می شود که در این میان دیوار بیشترین اثر و کف ساختمان کمترین اثر را دارد.(۱)
رئیس دفتر انرژی سازمان برنامه و بودجه: کشور حداقل تا ۲۰ سال دیگر درگیر بحران کمبود گاز خواهد بودنتایج مقاله «تاثیر عوامل اقلیم خرد با رویکرد بهینه سازی مصرف انرژی در ساختمان‌های شهری تهران» می‌گوید می‌توان از طریق ایجاد چرخش در طراحی ساختمان‌ها برای جلوگیری از مواجهه با تابش مستقیم آفتاب شرقی و غربی و نیز طراحی حجم ساختمان‌ها به صورت پله‌ای از بار بادی و حرارتی سازه کاست.
همچنین نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که استفاده از از «بام‌های سبز» اتلاف انرژی کمتری از داخل به بیرون را سبب می‌شود و در تابستان نیز انتقال گرمای کمتری از بیرون به داخل ساختمان‌ها صورت می‌گیرد.(۲)
«نقش انرژی‌های نو در معماری ساختمان‌های سبز با رویکرد کاهش مصرف انرژی» نیز عنوان مقاله‌ای است که در آن به مزایای «ساختمان‌های سبز» پرداخته شده است؛ سازه‌هایی که علاوه بر بهره وری انرژی به چگونگی شکل‌گیری فرم و فضای معماری با عناصر مولد انرژی نیز توجه دارد. در این مقاله به نقش انرژی‌های نو در ساختمان‌های سبز با تاکید بر کاهش مصرف منابع سنتی انرژی، استفاده از هوا گرم کن خورشیدی، هوا سرد کن خورشیدی و … پرداخته شده که در صورت برنامه‌ریزی در زمینه تولید اقلام مورد نیاز آن در کشور، ضمن ترمیم وضعیت زیست‌بوم، هزینه ساخت نیز پایین آمده و سیستمی مقرون به صرفه و اقتصادی خواهد بود. (۳)
«بهینه سازی مصرف انرژی سرمایشی و گرمایشی یک مجتمع مسکونی در اقلیم گرم و خشک» عنوان مقاله دیگری است که برای بهینه کردن مصرف انرژی، اثرات تغییر جنس و رنگ، تاثیر تغییر جنس پنجره‌ها و اثر وجود سایه‌بان به منظور کاهش ضریب انتقال حرارت و … را مورد بررسی قرار داده و نتیجه‌گیری کرده بر اساس محاسبه سربه سر در حالت‌های مختلف زمان بازگشت هزینه برای انجام این تغییرات در حالت بهینه در حدود ۳ سال خواهد بود. (۴)
و اما درباره الزامات سیاستی و قانونی مربوط به اصلاح الگوهای مصرف، گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس ضمن اشاره به ظرفیت ماده ۱۲ قانون رفع موانع تولید به منظور افزایش بهره‌وری و بهینه‌سازی مصرف سوخت می‌نویسد: در بند هفتم سیاستهای کلی اصلاح الگوی مصرف، کاهش شدت مصرف انرژی به‌عنوان یک شاخص اصلی مورد تأکید قرار گرفته است. هنگام تعیین وضع مطلوب برای مصرف انرژی، توجه به این نکته ضروری است که شاخص شدت انرژی در طول زمان و میان کشورهای مختلف جهان متفاوت بوده و مقدار آن متأثر از ساختار اقتصادی، وضعیت گذار توسعه، رونق و رکود در اقتصاد کشور است.
این گزارش می‌افزاید: از آنجا که تغییر در شدت مصرف انرژی از دو محل تغییر ساختار اقتصادی و بهبود کارایی در مصرف انرژی حاصل می‌شود، تعیین وضعیت مطلوب مصرف انرژی از طریق شاخص شدت مصرف یاعرضه انرژی به تنهایی قابل قبول نخواهد بود. لذا در تعیین وضعیت مطلوب باید مقتضیات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی با پیوست‌های فناوری‌های در دسترس را مورد توجه قرار داد. (۵)
جمع‌بندی
به گفته «احمد زراعت کار» رئیس دفتر انرژی سازمان برنامه و بودجه، کشور حداقل تا ۲۰ سال دیگر درگیر بحران کمبود گاز خواهد بود. این در حالی است که اگر بخواهیم وضعیت ناترازی تشدید نشود و توان تولید به میزان فعلی باقی بماند نیازمند سرمایه‌گذاری عظیمی در صنعت گاز هستیم.
در شرایطی که دولت بر راهبرد ساخت‌وساز به عنوان پیشران اقتصاد اصرار دارد ضروری است در نقشه کلان ساخت مسکن، بهینه‌سازی مصرف انرژی به صورت ویژه در اولویت قرار گیرد
اواخر آذرماه بود که «رضا پدیدار» رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران به روزنامه «شرق» گفت میادین گازی ایران در کوتاه‌مدت به حدود ۵۰ میلیارد دلار، در میان‌مدت۹۰ تا ۱۲۰ میلیارد دلار و در بلندمدت به حدود ۲۰۰ میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد تا بتواند ظرفیت فعلی تولید خود را حفظ کند وگرنه میزان تولید از حدود ۷۰۰ میلیون مترمکعب فعلی هم کمتر می‌شود؛ اعداد و ارقامی نزدیک به برآوردهایی که در مقاطع مختلف سکانداری «جواد اوجی» در وزارت نفت در خصوص حیاتی بودن تزریق سرمایه به اقتصاد انرژی کشور بیان شده است.
از سوی دیگر و همچنان که رئیس‌جمهوری از زمان تبلیغات انتخاباتی تاکنون بر آن تاکید دارد جهش ساخت و ساز مسکن باید اقتصاد کشور را روی ریل قرار دهد و در شرایط تحریمی نقش پیشران را ایفا کند. با توجه به جمیع شرایط می‌طلبد تا در برنامه‌های ساخت مسکن، بهینه‌سازی مصرف انرژی به صورت ویژه در اولویت قرار گیرد.
منابع:
۱- بهنام قاسم پور آهنگر، کوروش صدیقی، امید جهانیان و مرتضی عباسی، «شبیه سازی اتلاف انرژی در ساختمان به منظور بهینه سازی گرمایش و کاهش مصرف گاز در اقلیم های مختلف استان مازندران»، انرژی ایران دوره بیست و یکم پاییز ۱۳۹۷ شماره ۳
۲- پاریز امیری آده، سعید تیزقلم زنوزی و مهرداد جاویدی نژاد، « تاثیر عوامل اقلیم خرد با رویکرد بهینه سازی مصرف انرژی در ساختمان‌های شهری تهران»، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و دوم، شماره ۶۵ ، تابستان ۱۴۰۱
۳- ابراهیم الیاسی و سلیمان احمد مرادی، «نقش انرژی‌های نو در معماری ساختمان‌های سبز با رویکرد کاهش مصرف انرژی»، فصلنامه علمی تخصصی معماری سبز، زمستان ۱۳۹۷، شماره ۱۳
۴- نگین مفتونی و کیانا معتقدی، «بهینه سازی مصرف انرژی سرمایشی و گرمایشی یک مجتمع مسکونی در اقلیم گرم و خشک»، نشریه مهندسی مکانیک دانشگاه تبریز، سال ۱۳۹۹، دوره ۵۰، شماره سوم
۵- روح الله احمدی، مهدخت متین، علی صابری و امیررضا شاهانی«مانع‌زدایی و پشتیبانی از تولید در صنعت نفت و گاز مسائل و راهکارها»، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، مردادماه ۱۴۰۰، شماره ۱۷۶۱۵
