لرزه‌خیزی خوی و استحصال آب‌های زیرزمینی در دشت‌های ممنوعه

به گزارش اقتصاد انرژی و به نقل از روزنامه شرق، از 13 مهرماه 1401 تا دهه اول بهمن همین سال سه زمین‌لرزه با بزرگای بیش از 5.5 در منطقه خوی در آذربایجان غربی رخ داد که سومین آنها در هشتم بهمن با بزرگای پنج موجب شد سه نفر کشته و حدود 400 نفر مجروح شوند. شهر خوی در شمال دریاچه ارومیه و در دشتی بحرانی و ممنوعه از نظر برداشت آب‌های زیرزمینی قرار دارد. بهره‌برداری بیش از حد و مداوم از منابع آب زیرزمینی، موجب باربرداری از لیتوسفر(پوسته سفت و سخت زمین) محلی شده و به‌طور قابل‌توجهی تغییر شکل پوسته منطقه‌ای و الگوهای تکامل تنش مختل می‌شود. وضع برداشت آب‌های زیرزمینی از محدوده پیرامون دریاچه ارومیه می‌تواند نشانگر حجم باربرداری از لیتوسفر در این ناحیه باشد. بر اساس گزارش شرکت آب منطقه‌ای آذربایجان غربی در تیر 1401 تمامی دشت‌ها و شهرستان‌های استان آذربایجان غربی به لحاظ کم‌آبی و وضعیت آب‌های زیرزمینی جزء دشت‌های ممنوعه و بحرانی شده‌اند و توسعه اراضی کشاورزی و به تبع آن صدور مجوز حفر چاه کشاورزی در استان طی دهه گذشته ممنوع بوده است.
آب ورودی از رودخانه‌ها به دشت‌های استان در سال آبی 1400-1401 نسبت به متوسط بلندمدت ٤٦ درصد کاهش داشته است. حجم ذخیره مخازن سدهای مخزنی در حال بهره‌برداری استان (شهید کاظمی بوکان، شهرچای، مهاباد، حسنلو، ساروق، دریک، زولا، بارون، شهید قنبری، آغ‌چای، قیقاج، ارس٢ و سیلوه) به حدود 65 درصد پرشدگی، حدود هزارو 200 میلیون مترمکعب رسید. ۸۰ درصد آب‌های زیرزمینی برای مصارف کشاورزی استان مورد استفاده قرار می‌گیرد، فرونشست تدریجی در دشت‌های استان سال‌هاست آغاز شده و تداوم دارد. هر سال ۳۲ میلیون مترمکعب کسری آبخوان و اضافه‌برداشت از چاه‌های مجاز و غیرمجاز در استان اتفاق می‌افتد. فرونشست زمین از نظر زمانی و مکانی با برداشت آب‌های زیرزمینی مرتبط است. میزان فرونشست در دشت خوی سالانه سه تا هفت سانتی‌متر است و ۱۴۰ کیلومترمربع از دشت خوی در معرض فرونشست زمین قرار دارد. فرونشست در دشت سلماس در شمال آذربایجان غربی به‌عنوان دشت ممنوعه، فوق‌بحرانی است. در کل استان برداشت آب از منابع زیرزمینی، کیفیت آب را پایین آورده است و این هم به خاطر کاهش سهم بخش کشاورزی از آب‌های سدهاست. اکنون کاهش ۲۵۰ میلیون مترمکعبی آب در آبخوان سلماس و کاهش ۱۸‌متری در این آبخوان گزارش می‌شود. در منطقه کهریز ارومیه به علت پایین‌آمدن تراز آب نسبت به تراز دریاچه ارومیه، نفوذ آب شور به این سفره صورت گرفته و کیفیت آب را پایین آورده است. استان آذربایجان غربی ۲۳ محدوده مطالعاتی حوزه آب دارد که از این تعداد، ۱۶ محدوده ممنوعه بوده و سلماس، خوی، ارومیه و میاندوآب بیشترین میزان ممنوعیت را دارند. با کاهش بارندگی‌ها و همچنین خشک‌شدن دریاچه ارومیه، مدیریت آب‌های سطحی برای اختصاص حقابه دریاچه حیاتی است. در سوی شرقی دریاچه ارومیه نیز در استان آذربایجان شرقی در سال آبی 1399-1400 افت آب زیرزمینی در بیشتر دشت‌های استان ازجمله مرند، ملکان، مراغه بناب و عجبشیر گزارش برداشت‌های زیاد از چاه‌های بهره‌برداری به خاطر کمبود آب سطحی رخ داده است. ۴۴ درصد از ورودی روان‌آب‌ها به سدهای استان کاسته شده است (در سال آبی 1400-1401، ۲۱ میلیون مترمکعب آب کمتر وارد مخزن سدها شده است). سدهای آیدوغموش میانه با ۹۱ درصد، نهند تبریز با ۶۵ درصد، سهند هشترود با ۴۷ درصد و ستارخان اهر با ۳۳ درصد، بیشترین میزان کاهش ورودی آب داشتند. در بهمن 1397 اعلام شد از 25 دشت آذربایجان شرقی 19 دشت ممنوعه یا ممنوعه بحرانی هستند و از آن میان چهار دشت شرایط ممنوعه بحرانی داشتند. سالانه تا 50 سانتی‌متر دشت‌های استان آذربایجان شرقی افت پیدا می‌کنند. ظرفیت آب‌های تجدیدپذیر استان سه‌میلیون‌و 19هزار مترمکعب و مصرف دو‌میلیون‌و 850 هزار مترمکعب است. دشت‌های ممنوعه و بحرانی آذربایجان شرقی، اراضی به وسعت هفت‌هزارو 196 کیلومترمربع از استان را شامل می‌شود. برای تحلیل رابطه برداشت آب با تحریک گسل‌های فعال مدل‌سازی المان محدود ویسکوالاستیک کامل سه‌بعدی برای تخمین تغییر شکل پوسته و تغییرات تنش ناشی از تخلیه آب زیرزمینی انجام می‌شود. با محاسبه تغییرات تنش کولمب القایی، این اثر را بر روی گسل‌های فعال اصلی تحلیل می‌کنیم. تغییرات در لرزه‌خیزی منطقه در ارتباط با حذف آب‌های زیرزمینی نشان می‌دهد که بالا‌آمدن سطح پوسته در بیشتر محیط فرورفتگی دریاچه ارومیه به حدود 100 میلی‌متر در‌ 25 سال گذشته رسیده ‌و تغییر تنش کولمب بین 10 تا 15 بار (1000 تا 1500 کیلوپاسکال) در این حوزه رخ داده است. با تغییر تنش کولمب به‌طور ‌درخورتوجهی بیش از 10 کیلوپاسکال در مناطق گسلش فعال اصلی، اغتشاش تنش ناشی از حذف آب‌های زیرزمینی قطعا غیرقابل چشم‌‌پوشی است‌ که می‌تواند دلیل اضافی برای تسریع شکست گسل‌های فعال و حتی ایجاد رویدادهای زلزله شدید در این ناحیه باشد.