به گزارش اقتصادانرژی از شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی، اکنون روزانه ۲۵۰ میلیون لیتر فرآورده نفتی در ایران مصرف میشود که با هر تراز جهانی و با هر کشوری مقایسه شود، بسیار بالا و ۵ تا ۶ برابر استاندارد دنیاست.
با وجود آنکه همه بخش‌های کشـور بر لزوم کاهش مصرف انـرژی تأکیـد دارنـد، امـا به دلیل پرداخـت یارانـه بـالا از سوی دولـت بـرای حامل‌هـای انـرژی و پرداخـت نشدن قیمـت واقعـی ایـن حامل‌هـا توسـط مصرف‌کننـدگان، هیچ کـدام از بخش‌هـا به دنبال بهینه‌سـازی نیسـتند.
از همیـن روست کـه نه نیروگاه‌ها به دنبال افزایش بازده خـود می‌رونـد و نـه بخـش صنعـت، فناوری روز را بـه خدمـت می‌گیـرد تـا هزینـه انـرژی خـود را کاهـش دهـد.
ایـن موضـوع در مصرف بنزیـن نیـز بـه‌شـدت قابل توجه است. بنزیـن کـه بـه‌عنـوان سـوخت خودروهـای سـواری اسـتفاده میشود، به دلیل آنکـه با نوع مصرف خودروهـای بـا کیفیـت روز جهـان فاصلـه دارنـد، همچنیـن به دلیل پایین‌بـودن قیمـت، جـزو پرمصرف‌ترین حامل‌هـای انـرژی کشـور اسـت.
از سـوی دیگـر، تفـاوت فاحـش قیمـت ایـن حامـل انـرژی بـا کشـورهای همسـایه کـه در مـواردی تـا ۸۰ درصـد نیـز بـرآورد می‌شـود، سبب شـده قاچـاق بـا هر هزینـه‌ای، بـرای برخی افـراد جـذاب و اقتصـادی باشـد. به دلیل پرداخـت یارانـه بـالا از سوی دولـت بـرای حامل‌های انـرژی در ایـران و پرداخـت نکردن قیمت واقعـی این حامل‌ها توسـط مصرف‌کننـدگان، هیـچ‌کـدام از بخش‌هـا به دنبال بهینه‌سـازی نیستند.
ایـران ۲ برابـر درآمدهـای نفتـی خـود، یارانـه انـرژی پرداخت می‌کند
اکنون سـالانه ۸۰ میلیـارد دلار یارانـه سـوخت در کشـور پرداخـت می‌شـود و ایـن در شـرایطی اسـت کـه سـال ۱۴۰۱ مجمـوع درآمدهـای نفتـی کشـور ۴۳ میلیـارد دلار بـود که ایـن اعـداد نشـان می‌دهـد ایـران حـدود ۲ برابـر درآمدهـای نفتـی خـود را صـرف پرداخـت یارانـه انـرژی کـرده اسـت.
تازه‌ترین ترازنامـه انـرژی کشـور شـدت مصـرف فرآورده‌هـای نفتـی را ۱.۴ برابـر میانگیـن سـرانه مصـرف جهانـی گـزارش می‌کند. اگرچـه ایـن اعـداد به‌خودی‌خود بسـیار بـزرگ هسـتند، امـا زمانـی کـه آن را بـا اعـداد بودجـه و عملکـرد آن در سـال ۱۴۰۱ مقایسـه کنیـم، عمـق فاجعـه مشـخص می‌شـود.
اختــلاف ۱۸ برابــری قیمــت بنزیــن ایــران و فــوب خلیج فــارس
نگاهـی بـه قیمـت بنزیـن بـا عـدد اکتـان ۹۲ در معامـلات خلیـج فـارس نشـان می‌دهـد هـر بشـکه بنزیـن کـه معـادل حـدود ۱۵۹ لیتـر اسـت در خلیـج فـارس در سـال ۱۴۰۲ حـدود یـک دلار است کـه بـا میانگیـن قیمـت ۲۸ هـزار تومـان بـرای هـر دلار بـه قیمـت صرافی‌هـای بانـک مرکـزی، هـر لیتـر بنزیـن در خلیـج فـارس ۲۸ هـزار تومـان قیمـت می‌خـورد.
بـا توجـه بـه قیمت هـزار و ۵۰۰ تومانی برای بنزین سـهمیه‌ای و ۳ هـزار تومانـی بنزیـن آزاد، هـر لیتـر بنزیـن سـهمیه‌ای ۲۷ هـزار و ۵۰۰ تومـان و هـر لیتـر بنزیـن آزاد نیـز ۲۵ هـزار تومـان یارانـه دریافـت می‌کنـد تـا بـه قیمت‌هـای امـروز بـه دسـت مصرف‌کننـده ایرانـی برسـد.
اکنون روزانـه یـک هـزار و ۶۵۰ میلیـارد تومـان یارانـه بـه بنزیـن سـهمیه‌ای و یـک هزار میلیـارد تومـان یارانـه بـه بنزیـن آزاد تعلـق می‌گیـرد کـه نشـان می‌دهـد دولـت هـر روز بیـش از ۲ هـزار و ۶۵۰ میلیـارد تومـان یارانـه بـه بنزیـن می‌دهـد. از سـوی دیگـر ایرانی‌هـا امسال به طور میانگیـن روزانـه حـدود ۱۰۰ میلیـون لیتـر بنزیـن مصـرف کرده‌انـد کـه از ایـن مقدار، ۶۰ میلیـون لیتـر بنزیـن سـهمیه‌ای و ۴۰ میلیـون لیتـر در روز بنزیـن آزاد بـوده اسـت.
یارانـه پرداخت‌شـده بـه بنزیـن در مـاه ۷۹.۵ هـزار میلیـارد تومـان و در سـال ۹۵۴ هـزار میلیـارد تومـان اسـت. ایـن در حالـی اسـت کـه بودجـه عمومـی دولـت بـر اسـاس قانـون بودجـه سـال جـاری ۱۵۰۰ هـزار میلیـارد تومـان اسـت، بنابرایـن یارانـه پرداختـی بـه بنزیـن در صـورت ثابت بـودن قیمـت بنزیـن و قیمـت دلار، معـادل ۶۳ درصـد بودجـه عمومـی دولـت در یـک سـال اسـت.
باز کردن گـره شدت مـصرف انرژی با اجرای پروژه‌های بهیـنه‌سازی
هـرچنـد الگـو و فرهنـگ مصـرف سـوخت از سوی مـردم نیـز در بالا بودن مصـرف در کشـور تأثیرگـذار اسـت، امـا گـره اصلـی مصـرف افسارگسـیخته تنها بـا اجـرای پروژه‌های بهینه‌سـازی مصـرف سـوخت بـاز میشود که اجرای آن برعهده دولت‌هاست. هم‌اکنون تـراز گاز کشـور منفی شـده و تقاضا از عرضه بیشـتر شـده اسـت. با توجه به مقدار مصرف بنزین و تولیـد آن در پالایشـگاه‌ها، ایـن موضـوع بـه بنزیـن و گازوئیـل نیز سـرایت می‌کند.
به ایـن ترتیـب نه‌تنها صـادرات انـرژی ایران به صفر می‌رسـد، بلکـه عمـده مصـارف انـرژی نیـز در بخش‌هـای غیرمولـد انجـام شـده کـه هیـچ نقشـی در افزایـش تولیـد ناخالـص داخلـی کشـور ندارنـد.
می‌تـوان مفهـوم بهینه‌سـازی مصـرف سـوخت را بـه لحـاظ اهمیت جایگاه، معادل تولید و توسـعه تلقی کرد. با در نظر گرفتـن ایـن موضوع که بـرای تولید ۵۰ میلیون مترمکعب گاز رقمـی حـدود ۶ میلیـارد دلار سـرمایه‌گذاری نیـاز اسـت، بنابرایـن برنامه‌ریـزی و هدف‌گـذاری بـرای صرفه‌جویـی بـه مقـدار ۲۰ میلیـون مترمکعـب در بخـش مصـارف خانگـی و تجـاری، بـا در نظـر گرفتـن هزینه‌هـای مرتبـط بـا آن نه‌تنهـا منطقـی کـه سـودآور بـه نظـر می‌رسـد. حجم سـرمایه‌گذاری پروژه‌هـای بهینه‌سـازی بسـیار کمتـر از هزینه‌هـای مربـوط بـه توسـعه میدان‌های گازی اسـت. برآوردهـا نشـان می‌دهـد بـه ازای هـر متـرمکعـب گاز، هزینـه افزایـش تولیـد گاز از طریـق توسـعه میدان‌های گازی سـه برابـر بهینه‌سـازی مصـرف همـان مقـدار گاز اسـت.
در نتیجـه بهینه‌سـازی مصـرف در مقایسـه بـا دیگر راهکارهـا از منظر اقتصادی اولویـت بالاتـری دارد. افزایش دوباره مصرف بنزین و رسـیدن مصرف در روزهایی بـه بـالای ۱۰۰ میلیـون لیتـر در روز سبب شـده توجـه بـه بهینه‌سـازی مصـرف در ایـن حـوزه نیـز بیشـتر شـود؛ رقمـی کـه می‌توانـد درآمـد صادراتـی بنزین را از کشـور، آن هم در ایـن شـرایط افزایـش قیمت‌هـای جهانـی سـلب می‌کنـد و در آینـده نزدیـک هـم ممکـن اسـت کشـور را بـه واردکننـده فرآورده‌هـای نفتـی تبدیـل کند.
کاهـش ۹۰ درصـدی هزینه‌ها با بهینه‌سازی مـصرف سـوخت
در این میـان دو راه پیـش روی دولـت است؛ یـا بایـد پالایشـگاه‌های جدیـد بـرای تأمیـن نیـاز داخلـی بسـازد، یـا بهینه‌سازی مصـرف را در دسـتور کار قـرار دهـد. بررسی‌ها نشان می‌دهد اکنون برای ساخت یک پالایشگاه باید حدود ۱۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شود، در حالی که با ۴۰۰ تا ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری می‌توانیم نسبت به بهینه‌سازی مصرف همان حجم فرآورده نفتی اقدام کنیم. هزینه سـاخت پالایشـگاه‌ها بستگی به کیفیت محصولات دارد، یعنـی هـرچـه پیچیدگـی یـک پالایشـگاه بالاتـر باشـد، هزینـه سـاخت آن هـم بالاتـر اسـت.
افزایش دوباره مصرف بنزین و رسـیدن مصرف در روزهایی بـه بـالای ۱۰۰ میلیـون لیتـر در روز سبب شـده توجـه بـه بهینه‌سـازی مصـرف در ایـن حـوزه نیـز بیشـتر شـود. اگـر تـورم جهانـی را سـالانه حـدود ۲ درصـد در نظـر بگیریـم، هزینـه سـاخت یـک پالایشـگاه میعانـات گازی ۱۲۰ هـزار بشکه‌ای، به قیمت امروز معادل ۲.۳ میلیارد دلار محاسبه میشود که اگر با الگوی سـتاره خلیج‌فارس سـاخته شـود، ۱۲.۵ میلیـون لیتـر بـه تولیـد بنزیـن کشـور افزوده می‌کنـد. در حالـی کـه می‌تـوان بـا حـدود یک‌دهم ایـن رقـم، همیـن مقـدار بهینه‌سـازی در مصـرف بنزیـن کشـور محقـق کـرد.
از سـوی دیگـر، هزینـه احـداث پالایشـگاه‌های جدیـد نفـت خـام و میعانـات گازی در ایـران گاهـی به سه برابـر نـورم جهانـی می‌رسـد، بنابرایـن منطقـی اسـت بـا اجـرای طرح‌های بهینه‌سازی در کنـار ایجـاد تنـوع در سـبد سـوخت کشـور از جملـه توسـعه سـی‌ان‌جی، مصـرف بنزیـن را کاهـش داد و از محـل ایـن صرفه‌جویـی، طرح‌های توسـعه‌ای ایـن صنعـت از جملـه کمـک بـه افزایـش ظرفیـت پالایشـی کشـور را اجـرا کـرد.
در ایران به ازای هر نفر روزانه حدود ۰.۹۵ لیتر بنزین و حدود ۰.۸۸ لیتر گازوئیل مصرف میشود. مصرف روزانه بنزین و گازوئیل در ایران به ازای هر نفر حدود ۲ برابر میانگین جهانی است.
از سـویی، رشـد مصـرف بنزیـن در ۳۰ سـال گذشـته در ایـران حـدود ۲۶۵ درصـد بـوده اسـت، در حالی که کشـورهای ترکیـه، آلمـان و فرانسـه در ۳۰ سـال گذشـته رشـد منفـی در مصرف بنزین را تجربه و مصرف بنزین خود را کنترل کرده‌انـد کـه در اروپـا ایـن موضوع سـبب بسته شدن بعضـی از واحدهای پالایشـگاهی شـده و بعضی دیگر از پالایشـگاه‌ها نیـز تغییـر فرآینـد داده و تبدیـل بـه پالایشـگاه‌های زیسـتی (Bio-refinery) شـده‌اند.
بیشـتر بـودن سـرانه مصـرف بنزیـن و گازوئیـل در ایـران، ایـن گـزاره را در ذهـن تقویـت می‌کنـد کـه مـردم ایـران بـه‌صـورت غیراسـتاندارد و مسـرفانه از بنزیـن و گازوئیـل اسـتفاده می‌کنند، در حالـی کـه واقعیـت چیـز دیگـری اسـت.
اگـر شـرایط مصرف بـالای خودروهای داخلی اصلاح شـود و ناوگان حمل‌ونقل شهری و مترو توسعه یابد، نیازی به واردات بنزیـن نخواهـد بـود، امـا اگـر قرار باشـد بـا همین رویه پیـش برویـم، احتمـال واردات بنزیـن بـرای سـال‌های آینـده دور از ذهـن نیسـت؛ ایـن اتفاق امسـال رخ نخواهـد داد، زیرا ذخایـر خوبـی در بحث بنزین وجـود دارد.
مصـرف سه برابری بنزیـن خودروهـای ایرانـی نسـبت بـه میانگیـن جهانـی
بـا وجـود مصـرف سه برابری بنزیـن خودروهـای ایرانـی نسـبت بـه میانگیـن جهانـی، بـاز هـم مصـرف سـرانه کشـور دو برابـر میانگیـن جهانـی اسـت. به بیان دیگر هـر فرد ایرانی خودرویـی دارد کـه سـه برابـر اسـتاندارد جهانـی سـوخت مصـرف می‌کنـد، اما مصرف آن فرد فقـط دو برابر میانگین جهانـی اسـت نـه سـه برابـر.
در حـوزه مصـرف گازوئیـل نیـز فرسـودگی شـدید نـاوگان سبب شـده اسـت گازوئیـل بـا بازدهـی بسـیار پایینـی در نـاوگان سـنگین کشـور مصـرف شود و ایـن ناوگان فرسـوده نیازمنـد نوسـازی است؛ بنابراین با توجـه بـه ریشـه‌یابی مشـکل مصـرف سـوخت، بـه نظـر می‌رسـد راهـکار اصلـی بـرای جلوگیـری از بحـران بنزیـن، افزایـش کیفیـت خودروهـای بنزینـی توسـط خودروسـازان و نوسـازی نـاوگان حمـل سـنگین کشـور باشـد.
بهینـه‌سـازی در مصـرف سـوخت آنجا اهمیـت بیشـتری می‌یابد کـه بررسـی رونـد تولیـد و مصـرف بنزیـن و گازوئیـل در کشـور نشـان می‌دهـد تراز این دو سـوخت در حال رسـیدن به نقطه سربه‌سـر و سـپس منفی شدن است.
بـه بیـان دیگـر در صـورت تـداوم رونـد پیشین در دولـت گذشـته، ایران تـا سـال ۱۴۰۲ ایـران بـه جمـع واردکننـدگان بنزیـن و گازوئیـل می‌پیوندد و کشـور نه‌تنهـا از مزایـای ارزآوری صـادرات فرآورده‌هـای نفتـی محـروم می‌شـود، بلکـه در سـال‌های آینـده ارزبـری قابـل توجهی نیز رخ می‌دهد.
پس از فروکـش کـردن همه‌گیـری کرونـا و محدودیت‌هـای حمل‌ونقل، مصـرف بنزیـن در کشـور دوبـاره اوج گرفتـه اسـت و تـا پایـان امسال بـه نقطـه سربه‌سر می‌رسـد، همچنیـن طبـق پیش‌بینی‌ها تـراز گازوئیـل سـال آینـده بـه نقطـه سربه‌سـر خواهد رسید و پـس از آن، ایـران بـرای تأمیـن گازوئیـل خـود نیـز نیازمنـد بـه واردات می‌شـود.
تولیـد روزانـه ۱۰۵ میلیـون لیتـر بنزیـن و ۱۱۰ میلیـون لیتـر نفت‌گاز در کشـور
مهم‌ترین و راهبـردی‌تریـن فرآورده‌هـای نفتـی، بنزیـن و نفت‌گاز اسـت که اکنـون روزانـه ۱۰۵ میلیـون لیتـر بنزیـن و ۱۱۰ میلیـون لیتـر نفت‌گاز در کشـور تولیـد می‌شـود و مطابـق بـا اسـتانداردهای روز جهان از طریق جایگاه‌های سـوخت به دسـت مصرف‌کنندگان می‌رسـد.
همچنین روزانه در مجموع ۲۵۰ میلیون لیتر انواع فرآورده‌های نفتی مانند بنزین، گازوئیل، سوخت کم سولفور کشتی‌ها، سوخت هواپیماها و صنایع در پالایشگاه‌های ایران تولید و در سراسر ایران توزیع و به‌راحتی استفاده میشود.
اگـر مصـرف گاز طبیعـی را بـا دیگـر سـوخت‌ها معـادل‌سـازی کنیـم، در مجمـوع روزانـه بیـش از یک میلیارد لیتـر سـوخت در کشـور تولیـد و بـه مبـادی مصـرف عرضـه می‌شـود و بخـش زیـادی از فرآورده‌هـای نفتـی در ایـران بـر اسـاس بالاتریـن اسـتاندارد روز جهـان در ۱۰ پالایشـگاه ایـران تولیـد می‌شـود.
با این حال و با وجود فواید استفاده فراوان از سوخت، آلایندگی حاصل از سوخت فسیلی جزء لاینفک در نفت خام و فرآورده‌های نفتی است و بخشی از بودجه عمومی کشور سبب هزینه‌های اجتماعی حاصل از آلودگی انسانی، محیطی و نگهداری از تأسیسات نفتی برای جبران آن میشود. اگـر صرفه‌جویی در اسـتفاده از فرآورده‌هـای نفتـی ماننـد بنزیـن و نفت‌گاز در کشـور نهادینـه و رعایـت شـود، هـم از حجـم مسـتمر آلودگی‌هـا کـم می‌شـود و هـم بخـش زیـادی از درآمدهـای ارزی بـرای توسـعه زیرسـاخت‌های اقتصادی کشـور تأمیـن خواهـد شـد.
برای مثـال اگـر مصـرف بنزیـن روزانـه بـا ۵ میلیـون لیتـر صرفه‌جویی از ۱۰۵ بـه ۱۰۰ میلیـون لیتـر کاهـش یابد، بـرای یک هزار و ۸۲۵ میلیـون لیتـر بنزیـن امـکان صـادرات فراهـم می‌شـود. بـا در نظـر گرفتـن قیمـت ۳۰ هـزار تومانـی بنزیـن در بازارهـای جهانـی، درآمد ایـران از این محل ۵۴ هزار و ۷۵۰ میلیـارد تومـان خواهـد بـود.
در مجمـوع مصـرف غیربهینـه گاز و بنزیـن سبب شـده اسـت سـالانه بیش از ۳۰ میلیارد دلار عدم‌النفع در کشـور عـارض شـود. نکتـه جالب توجه اینکه طبـق برآوردها درآمد نفتـی ایـران در سـال ۱۴۰۱ حـدود ۳۶ میلیـارد دلار خواهـد بـود. بـه بیـان دیگـر بهینه‌سـازی مصـرف سـوخت می‌توانـد درآمـدی معـادل صـادرات نفـت بـرای ایـران ایجـاد کنـد.
اگر صرفه‌جویی در استفاده از فرآورده‌های نفتی مانند بنزین و نفت‌گاز در کشور نهادینه و رعایت شود، هم از حجم مستمر آلودگی‌ها کم میشود و هم بخش زیادی از درآمدهای ارزی برای توسعه زیرساخت‌های اقتصادی کشور تأمین خواهد شد.
