عصر جدید در روابط تجاری تهران و مسکو فرا رسید

به گزارش اقتصاد انرژی به نقل از بازار

در سال‌های اخیر، روابط ایران و روسیه با افزایش روابط در زمینه‌های مختلف، گسترش چشمگیری داشته است. اما همکاری‌های دو کشور در حوزه تجاری و اقتصادی موفقیت آمیز بوده و معنادارتر شده و در سطوح دوجانبه، منطقه‌ای و بین المللی می‌توانند به ارتقای منافع یکدیگر کمک کنند.

البته، روابط ایران و روسیه در سطح دوجانبه و بین المللی با مشکلات فراوانی روبرو بوده و تاکنون امکان بهره برداری کامل از ظرفیت‌ها به ویژه در سطح دوجانبه وجود نداشته است. همکاری در زمینه‌های تجاری و فنی نیز چشم انداز خوبی دارد. در این راستا، فناوری‌های نظامی و غیرنظامی روسیه برای ایران از اهمیت بالایی برخوردار است و بازار ایران فرصت‌های زیادی را برای تولیدکنندگان روسی باز می‌کند.

عصر جدیدی از روابط دوجانبه

روابط دوجانبه، تماس‌ها و مذاکرات در بالاترین سطح، زمینه همکاری بین روسیه و ایران را در همه جهات ایجاد و امکان شکل گیری روابط قوی تجاری و اقتصادی را فراهم می‌کند. کمیسیون بین دولتی، وزارت امور خارجه، وزارت صنعت و تجارت، وزارت اقتصادی و سایر نهادها فعالانه روی این موضوع کار می کنند. شرکت‌های بزرگ روسی و نمایندگان کسب‌وکارهای کوچک و متوسط به بازار ایران علاقه نشان می دهند. این کار چندوجهی را می‌توان به روند تولید فرش ایرانی تشبیه کرد که مبتنی بر تصمیمات سیاسی، مقررات، دستورالعمل‌های اداری است. در همین راستا، روابط بین بانکی، لجستیک و بسترهای تعامل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

در گذشته، تجارت روسیه علاقه چندانی به ایران نشان نمی‌دادند، زیرا تلاش‌ها بر فرصت‌های گسترده در کشورهای غربی متمرکز شده که در نهایت رویکرد غیردوستانه خود را در مناقشه اوکراین نشان داده‌اند. البته، بخشی از این رویکرد محتاطانه تا حدی با تحریم‌های غیرقانونی علیه ایران در ارتباط بود. اما اکنون روسیه نیز تحت تحریم و ریسک‌پذیری‌ها تغییر کرده است

دوران جدیدی در روابط تجاری دو کشور فرا رسیده است. در گذشته، تجارت روسیه علاقه چندانی به ایران نشان نمی‌دادند، زیرا تلاش‌ها بر فرصت‌های گسترده در کشورهای غربی متمرکز شده که در نهایت رویکرد غیردوستانه خود را در مناقشه اوکراین نشان داده‌اند. البته، بخشی از این رویکرد محتاطانه تا حدی با تحریم‌های غیرقانونی علیه ایران در ارتباط بود. اما اکنون روسیه نیز تحت تحریم و ریسک‌پذیری‌ها تغییر کرده است. به باور کارشناسان، تحریم‌ها علیه روسیه و ایران طولانی‌مدت خواهد بود. ایران تجربه بالایی در شرایط تحت فشار تحریم‌ها – بیش از ۴۰ سال – دارد. در واقع، ایرانیان دانش لازم برای زندگی در چنین شرایطی را دارند.

ایران بر سازماندهی بازار داخلی تاکید کرده که منجر به توسعه اقتصادی متنوعی شده است که می‌تواند به موضوعات مختلف بپردازد. مشکل اینجاست که مقامات و کارآفرینان روسی درک اندکی از شرایط بازار ایران دارند. همین را می‌توان در مورد شناخت شرکای ایرانی از روسیه نیز گفت. در عین حال، بازار روسیه برای ایران به ویژه در زمینه عرضه غلات، الوار، فلزات، ماشین آلات و تجهیزات بسیار جذاب است.

ایران اقتصاد توسعه یافته‌ و با پتانسیل بالا دارد و دارای سطح بالایی از فناوری، علم و فناوری است. دانشمندان ایرانی در همه بخش‌ها، از فناوری نانو گرفته تا تحقیقات فضایی و حتی نفت و گاز، به نتایج خوبی دست یافته‌اند. کشور از نظر عرضه محصولات کشاورزی، پتروشیمی و همکاری در زمینه مهندسی مکانیک برای روسیه بسیار مورد توجه است. بدیهی است که دو قدرت پیشرو نفت و گاز در بازارهای هیدروکربن تعامل خواهند داشت. با تلاش‌های مشترک و با در نظر گرفتن تعهدات بین‌المللی، ایران و روسیه قادر خواهند بود در راستای منافع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان، تأثیر قابل‌توجهی بر شکل‌گیری نتایج و سناریوهای مورد نظر برای توسعه بازارهای هیدروکربنی داشته باشند.

پس از خروج شرکت‌های خارجی از بازار روسیه، ایرانی‌ها فرصت‌های جدیدی را در این بازار دسترسی پیدا کردند. بی دلیل نیست که آنها انتظار دارند سهم بزرگی از بازار را به خود اختصاص دهند، زیرا کیفیت محصولات آنها کمتر از غول‌های جهانی نیست

حوزه دیگر از همکاری ایران و روسیه به توسعه کریدور شمال-جنوب مربوط می‌شود. برخی حتی آن را جایگزینی برای کانال سوئز می‌دانند که تحویل کالا از بمبئی به سن پترزبورگ به نصف کاهش می‌دهد. اما راه اندازی کامل آن مستلزم زمان و تلاش قابل توجهی است. تعدادی از موانع مربوط به جریان اسناد، تعرفه‌ها، نیاز به تشکیل یک اپراتور واحد کریدور حمل و نقل، زیرساخت و بسیاری موارد دیگر وجود دارد.

پس از خروج شرکت‌های خارجی از بازار روسیه، ایرانی‌ها فرصت‌های جدیدی را در این بازار دسترسی پیدا کردند. بی دلیل نیست که آنها انتظار دارند سهم بزرگی از بازار را به خود اختصاص دهند، زیرا کیفیت محصولات آنها کمتر از غول‌های جهانی نیست. البته، مصرف کننده روس باید به محصولات ایرانی عادت کند، همانطور که مصرف کننده ایرانی نیز باید به روسی عادت داشته باشد.

پس از اینکه روسیه تحت تحریم‌های غرب قرار گرفت که از نظر شدت با تحریم‌های ایران قابل مقایسه بود، علاقه به همکاری بین دو کشور افزایش یافت. با این حال، گردش تجاری بین روسیه و ایران هنوز بسیار اندک و به گفته ویاچسلاو ولودین، رئیس دومای ایالتی، در سال ۲۰۲۲ تقریباً ۱۵ درصد افزایش یافت و به ۴.۶ میلیارد دلار رسید

سرمایه گذاری روس‌ها

احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد، در مصاحبه با فایننشال تایمز گفت: «روسیه در پایان سال مالی جاری به بزرگترین سرمایه گذار ایران تبدیل شده است.» وزیر امور خارجه ایران همچنین روسیه و چین را دو شریک اصلی اقتصادی دانسته و روابط با فدراسیون روسیه را استراتژیک خواند. در مجموع، ایران ۴.۲ میلیارد دلار سرمایه گذاری خارجی دریافت کرده که ۲.۷۶ میلیارد دلار آن یعنی دو سوم حجم از سوی روسیه بوده است. طرفین در مورد پروژه‌های تامین مالی در بخش‌های معدن، حمل و نقل و تولید مذاکره می‌کنند.

پس از اینکه روسیه تحت تحریم‌های غرب قرار گرفت که از نظر شدت با تحریم‌های ایران قابل مقایسه بود، علاقه به همکاری بین دو کشور افزایش یافت. با این حال، گردش تجاری بین روسیه و ایران هنوز بسیار اندک و به گفته ویاچسلاو ولودین، رئیس دومای ایالتی، در سال ۲۰۲۲ تقریباً ۱۵ درصد افزایش یافت و به ۴.۶ میلیارد دلار رسید. این رقم با حجم گردش تجاری روسیه، نه تنها با چین (۱۹۰ میلیارد دلار)، بلکه با هند و ترکیه (ده‌ها میلیارد دلار) قابل مقایسه نیست. با این حال، بدیهی است که در شرایط دو قطبی روابط روسیه و ایران با غرب، حجم تجارت و سرمایه گذاری بین روسیه و ایران همچنان رو به رشد خواهد بود.

به باور کارشناسان، یکی از زمینه‌های سنتی همکاری روسیه و ایران انرژی بود. مرحله دوم نیروگاه اتمی بوشهر در حال ساخت و توسعه میادین نفتی است. همچنین در ارتباط با تغییر ساختار جغرافیایی تجارت خارجی روسیه، توسعه کریدور حمل و نقل و لجستیک شمال به جنوب در اولویت قرار گرفته است. علاوه بر این، در شرایط تحریم، ایران به یکی از منابع واردات محصولات صنعتی به روسیه تبدیل شده است. ایران علاوه بر محصولات کشاورزی سنتی، صادرات کالاهای صنعتی به روسیه (پلی استایرن، پمپ، قطعات خودرو، ماشین آلات فلزکاری و غیره) را ۳۰ درصد افزایش داد. ). همچنین ایران علاقه مند به انجام معاملات پایاپای با روسیه برای مبادله محصولات متالورژیکی برای قطعات خودرو و توربین‌های گازی است.

فرصت اتحادیه اوراسیا

از زمان خروج آمریکا از برنامه جامع اقدام مشترک در ماه می ۲۰۱۸ و اعمال تحریم‌های جدید علیه ایران توسط دولت ترامپ، تهران امید خود را برای عادی سازی روابط با غرب از دست داده و به سمت شرق حرکت کرده است. هدف استراتژی ایران تقویت همکاری اقتصادی و اطلاعاتی با روسیه است. محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس ایران در سفر خود به مسکو در فوریه ۲۰۲۱ اعلام کرد که ایران می‌خواهد به عضویت کامل اتحادیه اقتصادی اوراسیا و به دنبال تقویت روابط خود با اعضای اوراسیا به رهبری روسیه و یافتن راه‌هایی برای خروج از انزوای کامل از غرب است. ایران براساس استراتژی « نگاه به شرق » خود، اکنون در تلاش است تا بخشی از این اتحادیه شود.

البته این نه تنها نشان می‌دهد که ایران اهداف اقتصادی را دنبال می‌کند، بلکه نشان دهنده جاه طلبی سیاسی مسکو برای متحد کردن متحدانش در یک گروه سیاسی و اقتصادی قوی است. این امر در وهله نخست، بازار ۱۸۰ میلیون نفری اوراسیا را به روی محصولات ایرانی باز خواهد کرد.

به نوبه خود، ایران نیز باید بازار خود را به طور کامل به روی کالاهای روسی، ارمنی، بلاروسی، قزاقستانی و قرقیزستانی باز کند. طرفین قبلاً اقداماتی را برای بهبود روابط تجاری خود انجام داده‌اند، بطوریکه در ۱۷ می ۲۰۱۸، در چارچوب مجمع اقتصادی آستانه، توافقنامه موقتی را امضا کردند که منجر به تشکیل منطقه آزاد تجاری بین کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا و ایران شد. این توافقنامه در تاریخ ۲۷ اکتبر ۲۰۱۹ لازم الاجرا شد و تجارت بین ایران و اوراسیا در سال ۲۰۲۰ به ۳۴۱۹ میلیارد دلار رسید که نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۱۹ رشد ۸ درصدی را نشان می‌دهد.

یکی از موانع توسعه روابط ایران و روسیه، عدم همکاری مستقر بین سیستم‌های بانکی دو کشور است که در نتیجه بسیاری از توافقات مهم اجرایی نمی‌شود

موانع و چشم انداز

اما در این میان، یکی از موانع توسعه روابط ایران و روسیه، عدم همکاری مستقر بین سیستم‌های بانکی دو کشور است که در نتیجه بسیاری از توافقات مهم اجرایی نمی‌شود. یکی دیگر از عوامل منفی، کمیاب بودن و گاهی غیرقابل اعتماد بودن اطلاعاتی است که کارآفرینان درباره یکدیگر دریافت می‌کنند. علاوه بر این، اکثر نهادهای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و تجاری در ایران با مشکل کمبود نیروی متخصص روسی مواجه هستند. برای اصلاح این وضعیت، برخی از سازمان‌های دانشگاهی و شرکت‌های خصوصی اقدامات خاصی را انجام داده اند که مطمئنا از حمایت دولت برخوردار خواهند شد.

با این حال، مشکلات عمیق‌تری نیز وجود دارد. اگرچه روابط ایران و روسیه در دو دهه گذشته به طور مداوم در حال توسعه بوده است، اما چهره‌هایی در هر دو کشور وجود دارند که از این روند انتقاد می‌کنند.

برخی معتقدند مبادلات کالا بین روسیه و ایران از نظر حجمی ناچیز است و در عین حال شامل موارد ظریف استراتژیک است. به نظر آنها، ایران رویکردی گزینشی در بازار روسیه دارد: فقط کالاهایی را در روسیه می‌خرد که سایر کشورها از آن امتناع کنند. اگر روابطش با ایالات متحده بهبود یابد، تهران دیگر روسیه را به عنوان یک شریک مهم سیاسی و تجاری نخواهد دید.

بنابراین، ایران در تلاش است تا روابط سیاسی و اقتصادی خود را با کشورهای عضو اتحادیه اوراسیا تقویت کند و با کمک قزاقستان، قرقیزستان و ارمنستان، مواضع ضعیف خود را در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی بازگرداند. همچنین، ایران با عضویت کامل در EAEU به رهبری روسیه در تلاش است امنیت خود را تقویت کند. یعنی با وجود همه این مشکلات، چشم انداز روابط روسیه و ایران را می‌توان بسیار مطلوب ارزیابی کرد. در شرایطی که اقتصاد هر دو کشور مکمل یکدیگر باشند، بستر مناسبی برای تقویت روابط بین آنها ایجاد می‌شود. همه پیش نیازها برای تشدید مبادلات تجاری ایران و روسیه، رشد سرمایه گذاری های متقابل و توسعه همکاری ها در حوزه حمل و نقل و انرژی وجود دارد.