پیشگفتار:
انرژی همیشه به عنوان یک نهادۀ اساسی در تولید، یک کالای مصرفی و (واسطه‌ای) و یک منبع مهم درآمد ارزی در اقتصاد ایران از اهمیت به سزایی برخوردار است. وفور منابع انرژی اگرچه در کوتاه‌‌مدت موجب افزایش قدرت اقتصادی و سیاسی کشور شده است، اما بر اساس شواهد تجربی، همزمان آسیب‌هایی جدی را متوجه اقتصاد ایران کرده است که از جمله این آسیب‌ها، اتلاف و اسراف انرژی می‌باشد. مقایسۀ جایگاه جهانی ایران از لحاظ انرژی‌بری تولید ناخالص داخلی (که از آن با عنوان شدت انرژی یاد می شود) نشان می‌دهد که کشور ایران از لحاظ شاخص یاد شده جایگاه مناسبی ندارد و این امر علاوه بر اتلاف منابع انرژی، موجب کاهش کیفیت محیط زیست و در بعضی موارد بن‌بست زیست‌محیطی شده است. در این راستا، پیاده سازی سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و اصلاح الگوی مصرف ابلاغی از جانب مقام معظم رهبری می‌تواند مؤثر واقع شده و گامی مهم در راستای کاهش چالش‌های مذکور در حوزۀ مدیریت انرژی و محیط‌زیست باشد.
امروزه با بکارگیری ظرفیت‌های جدید منابع انرژی تجدیدشونده، سیستم‌های نوین مدیریتی، فناوری‌های پیشرفته و در نتیجه افزایش کارایی و بهره‌وری، می‌توان انرژی را از عامل رشد به عامل توسعه تبدیل کرد. همچنین عوامل ارادی و غیرارادی بسیاری بر بالا بودن شاخص شدت انرژی در ایران مؤثر است که شناسایی و رتبه‌بندی آنها مستلزم کار پژوهشی و علمی است.
این کتاب که حاصل پژوهشی علمی در مرکز اقتصاد مقاومتی دانشگاه جامع امام حسین(ع) بوده است بر آن است تا با رویکرد نظری و با استناد به شواهد تجربی، به بررسی وضعیت شدت انرژی و عوامل مؤثر بر شاخص شدت انرژی استان‌های کشور بپردازد. مطالب کتاب حاضر در ۶ فصل به شرح زیر تنظیم شده است:
در فصل اول سعی شده است که کلیات شدت انرژی و نحوۀ محاسبۀ آن مورد بررسی قرار گیرد. سپس جایگاه کشور ج.ا.ایران از لحاظ شدت انرژی در بین کشورهای جهان و کشورهای منتخب تبیین شود. در ادامه همین فصل سعی میشود خواننده به ضرورت و اهمیت کاهش شدت انرژی در کشور پی ببرد. برخی اسناد بالادستی(با تأکید بر سیاست‌های کلی اصلاح الگوی مصرف و اقتصاد مقاومتی) کشور برای کاهش شدت انرژی نیز مرور شده است. در فصل دوم به بررسی عوامل مؤثر بر شدت انرژی به صورت نظری پرداخته میشود. در این فصل با بهره‌گیری از ادبیات اقتصاد انرژی و علوم بین‌رشته‌ای، رابطۀ بین متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و جغرافیایی با شدت انرژی مورد کنکاش قرار گرفته است. در فصل سوم، مطالعات تجربی داخلی و خارجی به صورت مبسوط مرور شده و ضمن دسته‌بندی مطالعات بر اساس جامعۀ آماری و روش‌شناسی، جمع‌بندی کاملی از آنها نیز ارائه میشود. هدف از ارائۀ این فصل، این است که خوانندۀ کتاب با مطالعات تجربی در این زمینه آشنا شده و به جمع‌بندی کاملی از آنها دست یابد.
از آنجا که به باور بسیاری از کارشناسان، به دلیل پایین بودن کشش قیمتی شدت مصرف انرژی، سیاست‌های قیمتی کاهش شدت انرژی و مدیریت انرژی از کارایی لازم برخوردار نبوده و باید از سیاست‌های غیرقیمتی نیز بهره جست، در فصل چهارم سیاست‌های غیرقیمتی کاهش شدت انرژی و افزایش بهره‌وری انرژی مرور میشود. این سیاست‌ها شامل: رویکرد‌های قوانین و مقررات، آموزش و آگاهسازی، فرهنگ‌سازی و ارتقاء سرمایه اجتماعی، کاهش تلفات انرژی و بازیافت انرژی و بهره‌گیری از انرژیهای تجدیدپذیر می باشند. همچنین در این فصل ضمن معرفی اقتصادشناختی، سعی میشود ابزارهای اقتصادشناختی برای کاهش مصرف انرژی بهخصوص در بخش‌های غیرمولد (خانگی، دولتی و…) مرور شوند.
با توجه به گسترده بودن سازمان فضایی کشور و ضرورت برنامه‌‌ریزی منطقه‌ای در ایران برای حکمرانی و سیاست‌گذاری، در فصل پنجم ویژگی‌های استان‌های کشور با محوریت مدیریت انرژی مرور شده و پتانسیل‌های استانی برای کاهش شدت انرژی بیان میشود. در این فصل بیان خواهد شد که در مقایسه و تفسیر شدت انرژی بین استان‌های کشور باید با احتیاط عمل کرد؛ چرا که اثر شدتی و اثر ساختاری در استان‌ها متفاوت است. هدف این فصل آن است که خواننده تصویری کلی و جامع از ویژگی‌های استانی مرتبط با شدت انرژی در ذهن خود بسازد.
فصل ششم نیز به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری اختصاص یافته و ضمن مرور فصل‌های قبل، توصیه‌های سیاستی با رویکرد اقدام و عمل ارائه خواهد شد. در این فصل عنوان خواهد شد که شدت انرژی یک شاخص تجمیعی بوده و باید در مقایسه و تحلیل آن بین استان‌ها و کشورهای مختلف با احتیاط عمل شود. همچنین با توجه به نتایج مطالعات تجربی می‌توان گفت که شدت انرژی در استان‌های کشور دارای وابستگی فضایی بوده و وضعیت شدت انرژی در هر استان تحت تأثیر وضعیت شدت انرژی استان‌های مجاور است. همچنین در این فصل ساز و کاری برای ایجاد رقابت منطقه‌ای در جهت کاهش شدت انرژی بین استان‌های کشور طراحی شده است.
این کتاب علاوه بر استفادۀ پژوهشگران دانشگاهی، می‌تواند قابل کاربرد در سازمان‌های زیر باشد:
– سازمان ملی بهره‌وری انرژی ایران(وابسته به وزارت نیرو)
– شرکت ملی بهینه‌سازی مصرف سوخت(شرکت ملی نفت ایران)
– شورای عالی انرژی(ریاست جمهوری)
– ستاد بهینه‌سازی انرژی و محیط زیست(وابسته به معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری)
– سازمان ملی استاندارد(ریاست جمهوری) و سازمان مدیریت صنعتی.
امید است که این کتاب بتواند ادبیات نظری و تجربی مناسب و سازگاری را برای کاهش شدت انرژی در کشور و استان‌های کشور فراهم آورد. نویسندگان بر این باور‌ند که هر چه مبانی نظری برای اقدام و عمل منجسم‌تر، سازگارتر و علمی‌تر باشد، در اقدام نیز وحدت رویه حاصل شده و کارایی افزایش خواهد یافت. همچنین نویسندگان بر خود لازم می‌دانند که از تمامی عزیزانی که در به ثمر رسیدن این کتاب مؤثر بودهاند، تقدیر و تشکر کنند؛ خصوصاً از مسئولین دانشگاه جامع امام حسین(ع)، بنیاد نخبگان(ریاست جمهوری) و بنیاد نخبگان نیرو‌های مسلح نهایت تشکر را نموده و امید است که در سایۀ حمایت‌های این نهادها از بخش علمی کشور، شاهد پیشرفت و توسعۀ روزافزون ایران اسلامی باشیم.
داود حمیدی رزی
اله مراد سیف
دانشگاه جامع امام حسین (ع)
