به گزارش اقتصاد انرژی، پس از اطلاع یک سرمایه دار انگلیسی از وجود نفت در ایران، اوایل قرن بیستم نمایندگانی از این کشور به منظور امضای قرارداد نفتی و دریافت امتیاز کشف و استخراج از ایران به تهران رهسپار شدند. پس از مخالفت اولیه مظفرالدین شاه با اعطای امتیاز، نمایندگان ویلیام ناکس دارسی با امینالسلطان صدراعظم شاه وارد مذاکره شدند و با پرداخت رشوه و نیز سوء استفاده از سادهلوحی مقامات ایران، در نهایت قرارداد دارسی را در 21 مه 1901م به امضاء رساندند. براساس این قرارداد، امتیاز استخراج و بهرهبرداری از نفت در سراسر ایران به استثنای ایالات شمالی شامل گیلان، مازندران، گرگان، خراسان و آذربایجان برای مدت 60 سال به دارسی واگذار شد.
حذف مناطق شمالی ایران از چارچوب قرارداد، برای پیشگیری از عکسالعمل یا مخالفت روسها انجام شده بود. همچنین بر اساس این قرارداد، دارسی متعهد شد ظرف دو سال، شرکت یا شرکتهایى برای بهرهبرداری از این امتیازات تأسیس کند و سالیانه مبلغ 20 هزار لیره وجه نقد و معادل همین مبلغ از سهام شرکت و نیز 16درصد از منافع خالص خود را به دولت ایران بپردازد. شرکت نفت دارسی، پس از هفت سال، سرانجام در 26 مه 1908م در منطقه مسجد سلیمان به نفت رسید. با این حال از آن جا که پس از مشروطه و تدوین قانون اساسی، دادن هر نوع امتیاز، نیازمند تصویب مجلس بود، مجلس اول مشروطه به بحث درباره قرارداد دارسی پرداخت؛ اما نه امتیاز نفت دارسی را تأیید کرد و نه آن را رد کرد. این امتیازنامه به نوعی دیگر در زمان رضاخان به تصویب مجالس رسید که البته مفاد آن بیشتر از گذشته، به ضرر ایران بود.
موافقتنامه دارسی در سال 1933م (1312ش) جای خود را به قرارداد 26 مادهای جدیدی داد که به قرارداد 1933 موسوم شد. در نهایت ملی شدن صنعت نفت در سال 1951م (اسفند 1329ش) به حضور مستقیم استعمارگر انگلستان در اقتصاد و شریان نفتی ایران خاتمه داد.
امتیاز نفت ایران به “آکاکی خوشتاریا“ یکی از اتباع روسیه
ناصرالدین شاه قاجار در سال 1313 هجری قمری، امتیاز استخراج و بهره برداری از مخازن نفتی محال ثلاثه (تنکابن، کجور، کلار ستاق) را به شخصی به نام محمد ولی خان خلعتبری داد. این فرد مدتی بعد، امتیاز خود را به یک نفر گرجی تبعه روس به نام خوشتاریا واگذار کرد. امتیاز خوشتاریا با آغاز انقلاب روسیه و تغییر مشی سیاسی آن دولت لغو شد و خوشتاریا برای ادامه همکاری با شرکت هلندی رویال داچ مذاکره کرد که این کار نیز نتیجه‌ای نداشت. کشور دیگری که در این زمان به منابع نفتی ایران چشم دوخته بود، آمریکا بود. این کشور با بریتانیا به رقابت پرداخت و با اعلام ایده دروازه‌های باز و مخالفت با هر گونه انحصار و محدودیت، به سوی ایران آمد و در جلب نظر دولت ایران پیروز شد. سرانجام امتیاز نفت شمال ایران به شرکت استاندارد اویل اعطا شد و مجلس شورای ملی نیز آن را تصویب کرد.
منبع: مقاله “برگی از تاریخ نفت” از میثم قدیری
