صادرات قیر ایران به عنوان یکی از صنایع با ارزآوری یک میلیارد دلار در سال با چالشهای فراوانی مواجه است که یکی از مهم ترین آنها رقابت نابرابر تولیدکنندگان قیر بی کیفیت عراقی با قیر تولید ایرانی، از طریق عدم ممنوعیت ترانزیت قیر در خاک ایران است و این موضوع آنجا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که حمل و نقل قیر عراق از طریق مرزها و خطوط ارتباطی ایران صورت می‌گیرد و حتی با سوخت ارزان قیمت ایران به دمای مناسب برای فروش رسانده شده به طوری که بسیاری از خریداران داخلی، قیر عراقی را برای خرید ترجیح دهند.
به گزارش اقتصاد انرژی به نقل از نفت ما، پنج درصد بازار صادراتی قیر دنیا متعلق به ایران است. ایران ظرفیت تولید 6 میلیون تن قیر در سال دارد که 4 میلیون تن از آن صادر می شود و نقش مهمی در بازارهای بین المللی این محصول دارد به نحوی که با توجه به شرایط ویژه جغرافیایی کشور و همچنین ویژگی‌های نفت خام مورد استفاده، قیر تولیدی ایران همواره مشتریان خاص خود را داشته و علیرغم شرایط بسیار دشوار تحریم و محدودیت‌های بسیاری که صادرکنندگان قیر در زمینه نقل و انتقال پول و لجستیک با آن مواجه می باشند و همچنین وجود ریسک های فراوان مشتریان خارجی در معامله با ایران، لیکن کماکان صادرات قیر کشور از شرایط مناسبی برخوردار می باشد.
وی آر عراق: از آسیب زدن به بازار داخلی تا بازار صادراتی قیر ایران
در سال های گذشته وی آر عراقی وارد ایران می شد و با استفاده از آن قیر بی کیفیت در داخل تولید می شد و به برند قیر ایرانی و بازار داخل ما لطمه زدند اما در حال حاضر به بازار صادراتی قیر ایران آسیب می زنند.
اخیراً با توجه به سرمایه‌گذاری‌های انجام شده در اقلیم کردستان عراق و کمک ایران به عراق در زمینه تولید قیر و برخی محدودیت های موجود در زمینه صادرات مستقیم قیر از عراق به بازارهای هدف، قیر تولیدی این کشور به صورت فله از مسیر ایران به بازارهای ترکیه، گرجستان و ازبکستان و حتی بازارهای هند و آفریقا از طریق بنادر جنوبی ایران صادر می شود.
مضافا ترکیه از اسفند سال 1398 و چند روز قبل از اینکه مرزها به علت شیوع کرونا بسته شود با صدور دستوری حمل و نقل مواد نفتی را که شامل قیر هم می شد، به وسیله کامیون و ترن چه به صورت ترانزیت و چه برای مصرف در داخل ترکیه ممنوع کرد. علیرغم پیگیری‌های زیاد، ترکیه تاکنون از دادن اجازه خرید قیر از ایران به خریداران به جز در مقطعی کوتاه و به صورت جزئی سر باز زده است و این ممنوعیت کماکان ادامه داشته و حدود ۲۰ الی ۳۰ هزار تن از وی آر عراق ماهانه وارد بنادر ایران می شود و از اینجا به سایر کشورها صادر می شود و به نام قیر ایران با کیفیت پایین و نامرغوب معرفی می گردد که این لطمه بزرگی به صنعت قیر زده است. ترکیه قیر خود را از عراق تهیه می کند.
مدتی است قیر بی کیفیت عراقی از این کشور بارگیری می شود و پس از ورود به خاک ایران و طی کردن مسیر با گازوئیل سوبسید دار از طریق مرز بازرگان به ترکیه حمل می شود که باعث تحمیل دردی مضاعف به تولیدکنندگان قیر ایرانی بویژه شمال غرب کشور شده است. نکته اصلی اینکه عراقی ها از گازوئیل سوبسید دار ایران استفاده می کنند تا تولیدکننده ایرانی را از بازار ترکیه حذف کنند. لذا به نظر می رسد که این ممنوعیت صادرات تنها شامل تولیدکنندگان قیر ایرانی است و نباید اجازه داد گازوئیل سوبسیددار ایران در خدمت عراقی ها قرار گیرد. روزانه حدود ۴۰ کامیون یعنی حدود ۸۰۰ تن قیر از باشماق به صورت بشکه و ۴۰ کامیون یعنی ۸۰۰ تن دیگر هم به صورت فله به ترکیه صادر می شود.
این امر باعث شده که تولیدکنندگان و تجار قیر ایران که برای دستیابی به بازارهای هدف صادراتی سرمایه‌گذاری‌های بلندمدت زیادی را انجام داده اند با حضور این میهمان ناخوانده نتوانند با قیرهای ارزان و بی کیفیت عراق رقابت کنند. ترانزیت قیرهای بی کیفیت تولید شده در عراق از طریق مرزهای شمال غرب کشور به بازارهای ترکیه، آذربایجان و ارمنستان صادر شده و بخش دیگر از مرزهای آبی جنوبی ایران به بازارهای صادراتی قیر ایران صادر می شود.
ممنوعیت واردات قیر توسط کشور ترکیه طی یک سال اخیر، علاوه بر آنکه باعث از دست رفتن بخشی از بازار صادراتی قیر ایران در این کشور شده موجب شده بخش دیگری از صادرات قیر ایران که از مسیر ترکیه به کشورهای دیگر صادر می شد نیز محدود گردد. نکته قابل توجه اینکه قیر تولید شده در کشور عراق با استفاده از مسیرهای ترانزیتی ایران و استفاده از سوخت ارزان قیمتی که در ایران وجود دارد به راحتی از مرزهای ایران و ترکیه عبور کرده و بخش عمده ای از بازارهای صادراتی ایران را از آن خود کرده است. در واقع ایران با در اختیار قراردادن سوخت ارزان قیمت و مسیرهای جاده‌ای به این تولیدکنندگان، تسهیلات ویژه‌ای را برای صادرات قیر عراق فراهم می‌کند.
بخش دیگری از قیر تولید شده عراق پس از ورود به ایران به صورت فله یا بشکه، راهی مرزهای جنوبی کشور شده و با اختلاف 20 تا 25 دلار زیر قیمت قیر ایران به مشتریان قیر صادراتی ایران فروخته می شود. در حالی که این موضوع بطور مکرر به دستگاه های ذیربط اعم از سازمان توسعه تجارت، گمرک، وزارت علیرغم پیگیری‌های زیاد، ترکیه تاکنون از دادن اجازه خرید قیر از ایران به خریداران به جز در مقطعی کوتاه و به صورت جزئی سر باز زده و این ممنوعیت کماکان ادامه داشته و ترکیه قیر خود را از عراق تهیه می کند.
امور خارجه و سایر نهادهای مرتبط اطلاع رسانی شده، ولی تاکنون اقدام موثری در این خصوص انجام نشده است. وزارت نفت طی بخشنامه ای در اردیبهشت ماه 99 ترانزیت بنزین و گازوئیل را از مرزهای ایران ممنوع کرد و در صورتی که این ممنوعیت مشمول قیر نیز گردد می تواند کمک شایان توجهی به ورود ترانزیت قیر بی کیفت عراق کند.
لذا شایسته است مسوولین مرتبط با این امر در سازمان توسعه تجارت، گمرک جمهوری اسلامی و سایر دستگاه‌های مسئول، ضمن محدود نمودن ترانزیت و عبور موقت قیر عراق و بر طرف کردن موانع صادرات قیر ایران به کشورهای همسایه، زمینه های لازم برای توسعه صادرات قیر ایران را فراهم کنند.
وی آر یا وکیوم رزدیوم در پالایش به دو شکل تصفیه می شود؛ یک قسمتی از تصفیه در برج اتمسفر و دیگری در خلا است که همان وکیوم نام دارد. آنچه که در وکیوم گرفته می شود وکیوم باتوم نام دارد و آنچه که از ته وکیوم گرفته می شود، وکیوم رزدیوم نام دارد. وکیوم رزدیوم ماده اولیه قابل توجهی می باشد اما برای تولید قیر اصلا به صرفه نمی باشد و مشکلات زیادی اعم از فلش مد یا نقطه شعله ور شدن دارد که نمی تواند تولید شود چرا که کیفیت خوب و ماندگاری در تولید ندارد به همین دلیل قیرهایی که از عراق می آیند استانداردهای لازم را برای تولید ندارند.
حدود 20 الی 30 هزار تن از وی آر عراق ماهانه وارد بنادر ایران می شود و از اینجا به سایر کشورها صادر می شود و به نام قیر ایران با کیفیت پایین و نامرغوب معرفی می گردد که این لطمه بزرگی به صنعت قیر زده است.
قیر عراق با ظرف وارد ایران می شود و در بنادر ایران کنار بشکه های قیر دیگر قرار می گیرد و صادر می شوند و وقتی بارها وارد سایر کشورها می شوند محصول چک می گردد. قیر عراق استانداردهای لازم را ندارد و ضربه بزرگی به برند ایران می زند و همچنین ذهنیت بازار هدف نسبت به ما را گسترش می دهد.
در واقع یکی از اصلی ترین مشکلات قیر ایران، واردات ته مانده ضایعات پالایشگاههای عراق با نام تجاری وی آر VR یا قیر یا هیدروکربن سنگین است که که با قیر ایران ترکیب می شود و به اسم قیر ایرانی وارد بازارها می شود و صدمه بسیاری به برند «قیر ایرانی» زده است.
با توجه به اینکه روند واردات این کالا به طور قانونی ثبت سفارش شده و به داخل کشور وارد می شود این ماده ارزان با کیفیت پایین که در مصارف هیدروکربنی هم کاربرد دارد توسط برخی شرکت ها در فرآیند تولید استفاده شده ممنوعیت واردات قیر توسط کشور ترکیه طی یک سال اخیر، علاوه بر آنکه باعث از دست رفتن بخشی از بازار صادراتی قیر ایران در این کشور شده موجب شده بخش دیگری از صادرات قیر ایران که از مسیر ترکیه به کشورهای دیگر صادر می شد نیز محدود گردد. و به نام قیر باکیفیت ایرانی عرضه می شود. متاسفانه این موضوع صدمه جدی را به پیکره قیر ایران وارد کرده و عرضه آن به نام قیر ایران در بازارهای جهانی، محصول قیر ما را نیز بدنام ساخته است.
علیرغم تذکرات و نامه نگاری های نهادهای مسوول، این کالا به صورت قانونی از مرزها وارد و متاسفانه ثبت سفارش می شود و هیچ گونه پیگیری انجام نشده است. با توجه به شعار حمایت از کالای ایرانی و رونق و جهش تولید مسوولان باید هرگونه واردات و ترانزیت وی آر یا قیر عراقی به کشور را ممنوع کنند تا قیر ایرانی بازارهای هدف باقی مانده خود را حفظ کند.
شرکت های تولیدکننده قیر استاندارد که از قیر ارزان عراقی استفاده نمی کنند، نمی توانند در عرضه ناسالم و نابرابر رقابت داشته باشند. به دلیل اینکه این محصول کیفیت پایینی داشته و بالطبع قیمت پایینی هم دارد. این محصول در مصارف هیدروکربن کاربرد دارد. البته پالایشگاههای کشور نیز که افزایش نرخ وکیوم باتوم برایشان جذاب است باید توجه نمایند که این شرایط باعث واردات محصولات مشابه از کشورهای همسایه می گردد و در بلندمدت صدمه خواهند دید.
طبق اعلام پالایش و پخش امکان تخصیص سالانه 8 میلیون تن وکیوم باتوم جهت تولید قیر وجود دارد در حال حاضر 5.5 میلیون تن vb برای تولید قیر استفاده می شود و مابقی به صورت مازوت فروخته می‌شود.
یکی از دلایلی که باعث شده تولیدکنندگان زیرپله ای و صادرکنندگان غیرحرفه ای به سمت وی آر عراق بروند برنامه ریزی غیرشفاف بازار دولتی بوده است. در واقع با پدید آمدن بخش خصوصی حمایت درستی از این بخش نشد که پالایشگاهی مشخص کنند که چه کسانی هستند و تا اینکه در زمینه تهیه خوراک و صادرات حمایت درستی انجام شود. وقتی این اتفاق رخ داد در کنار آن کسانی وارد بازار شدند که به اصطلاح عامیانه شرکت های تولیدکننده زیرپله ای را ایجاد کردند و دنبال ماده ای بودند تا شبه قیر تولید کنند.
یک سری از این افراد به سراغ نفت کوره ای، یک سری سراغ نفت معدنی رفتند و این قضیه گسترش بیشتری پیدا کرد. این مساله به دلیل اینکه مدیریت شرکت های تولیدکننده اخیر کسانی هستند که تخصصی در این زمینه کار نکرده اند، روی داد. یعنی مدیرانی از جاهای مختلف که هیچ گونه خط و ربطی در قیر نداشته اند وارد این کار شدند و هیچ کس نتوانست آن را مدیریت کند چرا که عمده تولیدکنندگان کسانی بودند که از ادارات و سازمان‌ها که حرفشان بیشتر مورد قبول قرار می گرفت به دلیل نداشتن تعداد کافی نتوانستند حمایت درست قیر عراق با ظرف وارد ایران می شود و در بنادر ایران کنار بشکه های قیر دیگر قرار می گیرد و صادر می شوند و وقتی بارها وارد سایر کشورها می شوند محصول چک می گردد.
قیر عراق استانداردهای لازم را ندارد و ضربه بزرگی به برند ایران می زند و همچنین ذهنیت بازار هدف نسبت به ما را گسترش می دهد. و کافی از صنعت قیر انجام دهند و در کنار آن نتوانستند تولیدکنندگان واقعی بخش خصوصی را جدا و الک کنند تا بتوانند به طور متفرقه قیر تولید کنند. در نتیجه تمامی این قضایا منجر به تولید مواد غیر مرغوب و به صورت بلندینگ از عراق وارد می کنند و با یک سری مواد دیگر مخلوط و شبه قیر تولید می کنند. و در زمان کنترل کیفیت با نامطلوب بودن قیر مواجه می شوند و این ضربه ای بزرگ به صنعت قیر ایران شده است.
سودجویان قیر عراق را به صورت ورود موقت ترانزیت و خارج می کنند، یعنی به اسم وی آر وارد می شود و به شکل قیر از ایران خارج می شود. متاسفانه وضعیت صنعت قیر کشور به گونه ای است که همواره یک عده سودجو به آن صدمه زده اند. هم اکنون 70 تا 75 درصد صادرات قیر ایران به صورت بشکه ازبین رفته است. در حالی که قیر ایران همواره به عنوان یک برند جهانی شناخته شده بود.
در مورد ورود موقت وی آر VR عراق که به نام وی بی وارد ایران می شود چون پالایشگاههای عراق کامل نیست، برشهای سبک را بر می دارند و دلال های سودجو برشهای سنگین را به اسم وی بی به ایران وارد می کنند و با ضایعات و پسماندها مخلط می کنند و به اسم قیر در داخل فروخته و یا صادر می کنند. در حالی ورود این محصول موقت است و باید به صورت ترانزیت از ایران خارج شود نه اینکه به تولیدکنندگان زیرپله ای فروخته شود. در نتیجه ورود این وی آر VR قیمتش 25 تا 30 دلار زیر قیمت پالایشگاهی است و این تفاوت ملموسی است.
در مورد اینکه آیا کمبود خوراک با توجه به تعداد مجوزهایی که صادر شده برای تولید قیر، باعث قیر بی کیفیت شده باشد، ذکر نکاتی شایسته است. کمبود خوراک جای خودش را دارد. ولی بحث کمبود واحد پالایشگاهی مهم است که حداقل VR عراق را فرآوری کنند. در این زمینه بحث فرآوری هم مطرح نیست چون یک عده سودجو به این صنعت آسیب می زنند و گمرک هم هیچ کاری نمی کند و مجوز ورود می دهد و باید مورد کارشناسی قرار گیرد. یا ضایعات روغن صنعتی که زیر قیمت به فروش می رسد و در بازار تولیدکنندگان قیر توزیع می شود و با وی بی مخلوط شده و قیر بی کیفیت تولید می شود و سپس عنوان واحد تولیدی را هم یدک می کشند و سود هم می برند.
ارزیابی
با توجه به اینکه سالانه حدود 500 هزار تن قیر به ترکیه و گرجستان از سوی واحدهای قیرسازی که عمدتا در شمال غرب ایران واقع هستند به ارزش 250 میلیون دلار صادر می‌شود که این موضوع از اسفندماه سال گذشته متوقف شده است. با توجه به اینکه صادرات قیر به گرجستان نیز از طریق ترکیه صورت می‌گیرد، ما درحال از دست دادن بازار صادراتی گرجستان نیز هستیم. امسال فروش قیر صادراتی تولیدکنندگان قیر شمال غرب یکی از دلایلی که باعث شده تولیدکنندگان زیرپله ای و صادرکنندگان غیرحرفه ای به سمت وی آر عراق بروند برنامه ریزی غیرشفاف بازار دولتی بوده است. در واقع با پدید آمدن بخش خصوصی حمایت درستی از این بخش نشد که پالایشگاهی مشخص کنند که چه کسانی هستند و تا اینکه در زمینه تهیه خوراک و صادرات حمایت درستی انجام شود. حتی معادل 2 درصد پارسال نیز نبوده است.
لذا استمرار وضعیت موجود، ورشکستگی کارخانجات قیر شمال غرب کشور و بیکاری کارگران این واحدها در پی خواهد داشت. در شرایط محدودیت ارزی کشور شایسته نیست که ایران به راحتی از بازار قیر ترکیه و گرجستان حذف شود. با توجه به اینکه عراقی ها با گازوئیل سوبسیددار کشور در حال صادرات قیر به ترکیه از طریق مرزهای ایران هستند. حداقل کاری که می‌توان انجام داد این است که جلوی واردات قیر از عراق به ایران گرفته شود تا بتوانیم بازار ترکیه و گرجستان را حفظ کنیم.
از آنجا که قیر عراقی در بازار جهانی مشتری ندارد. برای همین روی بشکه های قیر این کشور در بندرعباس برچسب ایرانی زده می شود. در حالی هموار کننده جاده صادرات قیر عراق شده ایم که ایران خود سالانه بین ۴.۲ تا ۴.۵ میلیون تن قیر مازاد داشته و باید به دنبال بازاری مناسب برای صادرات آن باشد.
قیر بی‌کیفیت عراقی به صورت فله از مسیر ایران به ترکیه ترانزیت می شود و بخشی هم به صورت بشکه ای راهی بندرعباس می شود و در نهایت با لیبل ایرانی راهی بازار کشورهایی همچون چین، آفریقا و کشورهای عربی می شود
در بازاری که ارائه تخفیف های ۲ تا ۳ دلاری برای مشتری ها جذابیت دارد، قیر عراق که ۱۵ تا ۲۰ دلار ارزان تر از قیر ایران است بدون مشتری نمی ماند. عراق این امکان را دارد که قیر بشکه ای را از طریق بندر ام القصر و سایر بنادر خود صادر کند. اما از آنجایی که آنجا مشتری وجود ندارد، هزینه های سنگین حمل را به خود تحمیل می کند و بشکه های قیر خود را راهی بندرعباس می کند تا با نام ایران این فرآورده را بتواند بفروشد.
هدف نباید ممنوعیت ترانزیت قیر عراق باشد بلکه، باید قیر عراق با بارنامه این کشور صادر شود و نباید لیبل ایرانی روی آن زده شود. ایران بازار قیر ترکیه را به دو دلیل از دست داده است. یکی همین ترانزیت قیر ارزان قیمت و بی کیفیت عراقی به ترکیه است. دوم اینکه ایران یک قرارداد تعرفه ترجیحی با ترکیه دارد که برخی از مفاد آن را رعایت نکرد و ترک ها در جاهایی آن را تلافی کردند و حالا حاضر به خرید برخی از محصولات ایرانی همچون قیر نیستند.
لذا یا باید در لیست وزارت نفت قیر افزوده شود و ترانزیت این فرآورده هم ممنوع شود. اما راه حل دوم اینست که گمرک باید سخت گیری بیشتری را نسبت به بارنامه های ایرانی برای محصولات عراق داشته باشد. باید روی فرآورده ها، لیبل به گونه ای نصب شود که امکان جدا کردن آن وجود نداشته باشد و سخت گیری ها لازم در بررسی بارنامه این کامیون ها از سوی وزارت راه و شهرسازی و همچنین دقت لازم از سوی گمرک در نصب لیبل تشدید شود.
