قنات، میراث گران‌بهایی که پیدایش آن در ایران به ۵۰۰۰ سال قبل باز می‌گردد، سال‌هاست بر اثر خشکسالی و به خصوص حفر چاه‌های زیاد در معرض تهدید قرار گرفته است؛ به طوری که تاکنون بسیاری از آن خشک و متروکه شده و یا میزان آبی که در آن جریان دارد، بسیار اندک است.
در واقع قنات یک فناوری استحصال آب از منابع سطحی زیرزمینی محسوب میشود که از هزاران سال قبل در کشور رایج بوده است. طی تمام سالیان مختلف در دشت‌های ایران قنات‌های مختلفی احداث شد که اکثر آن مربوط به خراسان رضوی و به خصوص شهرستان‌های گناباد و کاشمر است. تمام این‌ها در برهه‌های مختلف تاریخی حفر شد که علت آن هم انتقال آب از مناطق دارای بارش مانند ارتفاعات به دشت‌ها بود.
اما از دهه ۴۰ که عصر توسعه در ایران آغاز شد، برنامه‌ریزان آینده ایران را از نظر منابع آبی در نظر نگرفته و از این رو به دلیل برداشت آسان و راحت آب به حفر چاه روی آوردند. در این زمان فناوری حفر چاه وارد ایران شده و این کار به آسانی امکان‌پذیر بود. در این فرایند پمپ‌ها به راحتی حجم زیادی از آب را به سطح می‌آورد. این فرایند تا زمان انقلاب اسلامی ادامه داشت. بعد از انقلاب هم به دلیل اینکه هنوز قانونی براین موضوع تدوین نشده بود، هجوم برای حفر چاه در کشور افزایش یافت و در نتیجه باز هم قنات‌ها صدمه دید.
در دهه ۸۰ که قانون تعیین تکلیف چاه‌های فاقد پروانه تهیه و در سال ۸۲ در مجلس تصویب شد، ضربه آخر بر پیکر قنات‌ها وارد شد. بر اساس این قانون به جای اینکه چاه‌های غیرمجاز مسدود و به احیای قنات‌ها پرداخته شود، به چاه‌های غیرمجاز پروانه تعلق گرفت.
در همین خصوص محمد شجعی، یک کارشناس بخش کشاورزی، در گفت‌و گو با ایسنا اظهار کرد: در این سال‌ها حفر چاه‌های عمیق، تخریب عمدی یا اتفاقی قنوات، خشکسالی‌های پیاپی و واقع شدن مسیر انتقال از مادرچاه تا مظهر در اراضی کشاورزی، باغات و منازل مسکونی موجب شده که قنوات رو به زوال باشد.
وی با بیان اینکه قنات قدمت ۵۰۰۰ ساله دارد، ادامه داد: بیشترین قنوات در مرکز، شرق و جنوب شرق کشور قرار دارد. به عنوان نمونه قنات قصبه گناباد یکی از مهم‌ترین قنوات شرق کشور است.
این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه در تاریخ ایران یکی از بزرگترین مشارکت‌های مردم مربوط به طرح‌های آب‌رسانی قنوات بوده است، عنوان می‌کند: در خراسان رضوی قنوات قدمت دیرینه‌ای دارد.
شجعی بیان کرد: در دوران قدیم باستان یکی از مهم‌ترین منابع تامین آب استفاده از آب قنوات بوده که از آن برای آب شرب و کشاورزی استفاده می‌شد.
وی دلیل اصلی ایجاد بسیاری از آبادی‌ها و شهرهای کشور را قنوات دانست و خاطرنشان کرد: قزوین، یزد، کرمان و نیشابور از شهرهای است که با ایجاد قنوات به وجود آمده‌اند.
این کارشناس بخش کشاورزی با بیان اینکه قنوات شریان‌های حیات در منطقه محسوب میشود، گفت: در حال حاضر در خراسان رضوی ۶۸۸۲ رشته قنات وجود دارد که ۵۰۰ میلیون متر مکعب آب از این قنوات استحصال میشود.
شجعی در ادامه با اشاره به اینکه ۱۲.۵ درصد آب استحصالی منابع آب زیرزمینی در خراسان رضوی از قنوات است، از استقرار ۱۷.۵ درصد قنوات کشور در این استان خبر داد و گفت: هرچند طول قنوات استان ۱۳ هزار کیلومتر است اما دولت‌ها از ابتدای انقلاب تا پایان سال ۹۹ فقط حدود ۷۸۰۰ کیلومتر آن را توانستند مرمت کنند که ۶۰ درصد آن با کمک خود مردم بوده است.
وی با تاکید بر ضرورت حفظ قنوات گفت: اگر بتوانیم آب قنوات را تثبیت کنیم، این موضوع موجب تثبیت اشتغال و پایداری آن خواهد شد.
شجعی افزود: استقرار ۱۷.۵ درصد کل قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین ۱۲.۵ درصد آب بخش کشاورزی از قنوات، وجود بارزترین و کهن‌ترین قنوات کشور در خراسان رضوی، تامین آب کشاورزی و شرب دام در حوزه‌های مختلف به خصوص در جنوب و مرکز استان از قنوات، استفاده از قنات به عنوان منبع تامین آب پایدار و متعادل کننده سفره‌های آب زیرزمینی، عدم مصرف انرژی و هزینه زیاد برای استحصال آب و حفظ محیط زیست و وابسته بودن تامین معیشت بسیاری از مردم و کشاورزان به قنوات موجب شده تا همه برای حفظ قنوات این میراث گران‌بها تلاش کنند.
وی همچنین افت سطح آب‌های زیرزمینی، خشکسالی و تغییر اقلیم، توسعه چاه‌ها همگام با توسعه فناوری حفاری و پمپاژ تحت حمایت یارانه انرژی، افزایش هزینه احیا و مرمت قنوات، حفاری چاه‌ها به جای قنوات و گسستگی در نظام بهره‌برداری سنتی را از عوامل دیگری دانست که بر وضعیت اسفبار موجود قنوات بسیار تاثیرگذار است.
این فعال بخش کشاورزی در ادامه بازنگری در قوانین و دستورالعمل‌های مرتبط به حفر چاه به جای قنوات، توجه هر چه بیشتر به حریم کمی و کیفی قنوات، افزایش مشارکت مردم در مرمت قنوات، مهار سیلاب‌های فصلی برای تغذیه قنوات به خصوص در بالادست، کنترل توسعه بهره‌برداری از رودخانه‌ها و سرشاخه‌ها و… را از اصلی‌ترین راهکارهای حفظ قنوات دانست.
شجعی با بیان اینکه متوسط هزینه اجرای یک کیلومتر احیا و مرمت قنوات حدود هفت میلیارد تومان است، خاطرنشان کرد: ۴۰ درصد قنوات در خراسان رضوی نیازمند احیا و مرمت است. پیشنهاد میشود طی یک برنامه پنج ساله در بودجه کشوری ردیفی برای مرمت قنوات در نظر گرفته شود.
وی همچنین بر لزوم ارائه تسهیلات ارزان‌قیمت به کشاورزان و مالکان قنوات برای احیا و مرمت آن تاکید کرد و ادامه داد: عدم نیاز به لوازم موتوری مثل پمپ و برق، عدم نیاز به مراقبت شبانه‌روزی، عدم نیاز به سوخت و جاده برای حمل آب، ارزانی آب قنات نسبت به آب چاه، وجود متخصص محلی برای احداث و نگهداری آن، امکان بهره‌گیری از آب زیرزمینی در مناطق کوهستانی و ایجاد کار در محل و موجود بودن قنات به عنوان یک سرمایه از جمله محاسن استفاده از قنوات محسوب میشود.
این کارشناس بخش کشاورزی تصریح می‌کند: اکثر قنات‌های ایران در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، کرمان، اصفهان، آذربایجان شرقی و سمنان مستقر است. البته حتی در استان پربارانی چون گیلان هم قنات وجود دارد.
قنات قصبه اولین اثر خراسان رضوی در فهرست سازمان جهانی یونسکو
در همین خصوص رسول صنوبری، رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه، در گفت‌وگو با ایسنا با بیان اینکه ایران بیشترین تعداد قنات‌های دنیا را دارد، از وجود ۵۰ هزار قنات در این کشور خبر داد و بیان کرد: اگر این قنات‌ها نبود، دوسوم ایران خالی از سکنه بود و فقط در شمال البرز و غرب زاگرس امکان زندگی وجود داشت. همچنین قنات قصبه یکی از مهم‌ترین قنات‌های خراسان رضوی محسوب میشود که به عنوان اولین اثر خراسان رضوی در فهرست سازمان جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.
وی اضافه کرد: اگر قنات‌ها نبود، بدون شک امکان زندگی در سه استان خراسان رضوی، شمالی و جنوبی و همچنین کرمان، یزد، اصفهان و شیراز نبود و شکل‌گیری تمدن معماری، هنر، موسیقی و کشاورزی در این دوسوم از خاک ایران امکان‌پذیر نبود.
رئیس پایگاه میراث جهانی قنات قصبه با اشاره به اینکه از ۵۰ هزار قنات موجود در کشور فقط ۳۵ هزار قنات فعال است، درباره عظمت بنای قنات‌ها خاطرنشان کرد: مجموع حفاری‌های عمودی در قنات‌ها که به آن اصطلاحا میله‌چاه گفته میشود با حفاری‌های افقی آن ۳۵۰ هزار کیلومتر است که چنین طولی به اندازه فاصله کره زمین تا ماه است. در واقع اجداد ما توانستند در چنین مقیاسی قنات حفر کنند. حال تنها کاری که ما امروز می‌توانیم انجام دهیم، این است که این آثار ارزشمند را حفظ کنیم.
صنوبری با بیان اینکه خراسان رضوی بیشترین قنات را در ایران و گناباد بیشترین قنات را در این استان دارد، تصریح کرد: یکی از توصیه‌های زرتشت قبل از ورود دین اسلام به ایران این بود که آب جاری کنید و سبزی بکارید تا به بهشت بروید. در دین اسلام هم به همین موضوع توصیه شده است. در حقیقت به دلیل همین واسطه مذهبی که ایرانیان داشته‌اند، در این کشور ۵۰ هزار قنات حفر شده است.
وی ادامه داد: امروز متاسفانه هر کجا چاه حفر کرده‌ایم، آب شور شده، EC آب بالا رفته، بیابان توسعه یافته و دشت نشست کرده است اما هر جا قنات حفر شده، به عنوان یک سازه پایدار دشت نشست نکرده و آب و خاک شور نشده است.
مشکلات عمده قنات‌های خراسان رضوی
همچنین هادی معماریان، عضو شورای پژوهش اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، مسائل فنی(سازه فیزیکی قنات از بالادست مادر چاه تا مظهر و پایاب قنات از مظهر تا سطوح زیر کشت) و مسائل مربوط به بهره‌برداری و نگهداری قنوات را کمبود اعتبار تعمیر و نگهداری، نبود تمهیدات لازم برای جلوگیری از ورود سیلاب به داخل قنات‌ها، کمبود متخصصان محلی، عدم لایروبی، دفع زباله و فاضلاب محلی در آب قنات‌ها، خرده‌مالکی بودن اکثر اراضی پایین‌دست قنات‌ها و تعدد مالکان و مهاجرت آن‌ها به شهرها عنوان کرد.
وی اظهار کرد: در کنار تمام این مشکلات حفر بیش از حد چاه‌های عمیق بدون رعایت حریم قنات و خشکسالی‌های پیاپی توانسته نقش بسیار محسوسی در کاهش آبدهی قنوات استان داشته باشد.
معماریان ادامه داد: بررسی‌های انجام شده روی آبدهی قنوات استان و مدل‌سازی‌های اقلیمی نشان می‌دهد در برخی از سناریوهای انتشار تغییر اقلیم، میانگین دبی ماهانه قنوات در دوره‌های آتی نسبت به دوره پایه یا وضع موجود کاهش محسوسی را تجربه خواهد کرد.
این کارشناس حوزه آب و خاک تصریح می‌کند: بر اساس تحقیقات انجام شده، برای حفظ قنات‌های استان و کاهش مسائل و مشکلات مربوطه باید راه حل‌هایی از جمله افزایش اعتبارات مشخص سالانه برای تعمیر و نگهداری قنات‌ها و تخصیص وام‌های کم‌بهره برای مرمت و بازسازی قنات‌ها ضروری است.
وی همچنین تعیین علمی حریم قنات‌ها و نظارت دقیق بر حفظ حریم آن و عدم ارائه مجوز حفاری چاه در حریم مربوطه، استفاده از فنون و روش‌های جدید برای مرمت و بازسازی قنات‌ها، جلوگیری از تقسیم آب همزمان با تقسیم زمین بین وارث از طریق اصلاح قوانین موجود، نصب دستگاه و دریچه‌های کنترل دبی و ذخیره‌سازی آب در فصول غیرزراعی در قنات‌ها در صورت امکان، برنامه‌ریزی مناسب برای کاهش تلفات آب قنات‌ها در فصل زمستان با برنامه‌هایی مثل ذخیره‌سازی، پرورش ماهی، پرورش قارچ و تزریق آب به سفره‌های زیرزمینی را از دیگر راهکارها برای حفظ قنات‌ها دانست.
وی تغذیه مصنوعی مادر چاه قنوات در بالادست به کمک روش‌های استاندارد آبخیزداری، کنترل و حفاظت حوضه آبخیز بالادست قنوات و جلوگیری از فعالیت‌های مخرب انسانی مانند معدن‌کاوی در حوضه بالادست و یا نفوذ فاضلاب‌های روستایی به چاه‌های قنات و حفاظت مادرچاه و میله‌های قنات از ریزش و تخریب توسط سیلاب به کمک روش‌های حفاظتی و آبخیزداری را ضروری دانست.
در حال حاضر وضعیت قنات‌ها در کشور اصلا خوب نیست و ما به هر دلیلی منابع آبی زیرزمینی خود را به هر شکل ممکن برداشت می‌کنیم. با این رویه نمی‌توانیم قنات‌ها را احیا کنیم؛ حتی اگر دولت منابع مالی کافی هم برای احیا بگذارد اما اگر رودخانه‌ها را احیا نکند، از سدسازی بی‌رویه جلوگیری نشود، روان‌آب‌ها را برای قنات‌ها هدایت نشده و از اضافه‌برداشت‌ها جلوگیری نکنیم، نمی‌توانیم قنات‌ها را احیا کنیم و هر سال شاهد خشک شدن تالاب‌ها یکی پس از دیگری خواهیم بود.
به جرات می‌توان گفت در ۲۰ سال گذشته در حوزه قنات پیشرفت نداشتیم و به سمت احیا نرفته‌ایم که این شرایط می‌طلبد با وضعیت بارش‌ها تدابیر لازم در این خصوص اتخاذ و اعتبارات لازم برای احیای قنات‌ها اختصاص یابد.
