به گزارش اقتصاد انرژی به نقل از بازار
ایران با موقعیت ممتاز جغرافیایی و استقرار میان دو دریا در شمال و جنوب، دسترسی به آب های ازاد، برخورداری از هزاران کیلومتر سواحل و جزایر متعدد از پتانسیل بالایی برای تجارت دریایی برخوردار است که لازمه بهره برداری کامل از این ظرفیت حضور مؤثر در ساحل، فراساحل، دریا و اقیانوس است.
اقتصاد دریاپایه در اقصی نقاط جهان تا حدی حائز اهمیت است که در صورت اختلال در زنجیره تجارت دریایی کالاها، بیش از نیمی از مردم جهان به علت فقر و گرسنگی از بین خواهند رفت و نیم دیگر دچار سرما زدگی خواهد شد که نمونه بارز آن به بسته شدن کانال سوئز و توقف حمل و نقل دریایی به مدت ۶ روز به سبب به گل نشستن یک کشتی کانتینری در این کانال در سال ۲۰۲۱ بود.
بندر شهید رجایی قلب تپنده تجارت دریایی ایران
در خصوص بندر شهید رجایی می توان گفت ارتباط این بندر با بنادر عمده جهان به سبب موقعیت منحصر به فرد جغرافیایی و دسترسی آن به آب‌های آزاد، استقرار این بندر در مرکز کریدور ترانزیتی شمال-جنوب (کریدور اتصال اقیانوس هند و خلیج فارس به دریای خزر، روسیه و اروپا) و مجاورتش با صنایع مادر و قطب های اقتصادی کشور اهمیت آن را بیش از پیش به منصه ظهور می گذارد. این بندر بزرگترین بندر کانتینری کشور و دارای پیشرفته ترین پایانه های کانتینری با ظرفیت بیش از ۶ میلیون (TEU) در سال است که ارتقای ظرفیت کانتینری به ۲۰ میلیون (TEU) تا سال ۲۰۴۰ هدف گذاری شده است.
بندر شهید رجایی امروزه با بیش از ۸۰ بندر معروف جهان از طریق ۳۵ خط ترانزیت کانتینری تبادلات اقتصادی دارد، این بندر با برخورداری از ۴ هزار و ۵۱۰ متر مساحت، ۲ هزار و ۶۵۰ متر موج شکن،۱۲۴ میلیون تن ظرفیت انبار و محوطه و ۱۷۰ میلیون تن ظرفیت دسترسی دریایی، ۳۲ پست و ۱۲ پست اسکله نفتی(خلیج فارس) یکی از مهم‌ترین کریدورهای ترانزیتی بین‌المللی دنیا قلمداد میشود و پس از افتتاح فاز دوم طرح توسعه از ظرفیت ۶میلیون TEU کانتینر در سال برخوردار شده است و ظرفیت سالیانه جابجایی ۹۰ میلیون تن انواع کالا و ظرفیت سالانه پذیرش بیش از ۴ هزار کشتی در انواع کشتی های فله‌بر، کانتینری و نفتکش را دارد و بیش از ۵۳ درصد از عملیات تخلیه و بارگیری کالا در بنادر کشور را به خود اختصاص داده است.
هم چنین این بندر که در مسیر کریدور شرق به غرب استقرار یافته است، اهمیت آن را دو چندان می کند چرا که از این مسیر خلیج فارس و تنگه هرمز به روسیه و آسیای شرقی متصل می شود. این مسیر از ایستگاه چخوف روسیه واقع در استان مسکو آغاز میشود و در مسیر ۳۸۰۰ کیلومتری از مسیر روسیه ، قزاقستان، ترکمنستان وارد ایران شده و پس از آن با طی یک مسیر ریلی ۱۶۰۰ کیلومتری به بندر شهید رجایی می رسد.
بندر شهید رجایی علاوه بر استقرار در ورودی کریدور شمال-جنوب به عنوان یکی از مهم ترین بنادر حوزه خلیج فارس در زمینه لجستیک بندری با قرار گرفتن در میانه دریای عمان و خلیج فارس از نظر راهبردی به منظور پشتیبانی از فعالیت های ترانزیت، صادرات مجدد، واردات و فعالیت های ارزش افزوده از شرایط ویژه‌ای برخوردار است
بندر شهید رجایی هم چنین علاوه بر استقرار در ورودی کریدور شمال-جنوب به عنوان یکی از مهم ترین بنادر حوزه خلیج فارس در زمینه لجستیک بندری با قرار گرفتن در میانه دریای عمان و خلیج فارس از نظر راهبردی به منظور پشتیبانی از فعالیت های ترانزیت، صادرات مجدد، واردات و فعالیت های ارزش افزوده از شرایط ویژه‌ای برخوردار است.
این بندر هم چنین نقش مهمی در جا به جایی بخش بزرگی از واردات و صادرات همسایگان شمالی ایران و افغانستان ایفا می کند و بهترین راه دسترسی کشورهای مشترک المنافع و افغانستان به آب های آزاد است. در سال ۱۴۰۱ بالغ ۷۶ میلیون تن کالاهای نفتی و غیر نفتی در بنادر شهید رجایی تخلیه و بارگیری شده که نسبت به سال قبل از آن ۴ درصد رشد داشته است و در هفت ماهه سال ۱۴۰۲ نیز بالغ بر ۴۸ میلیون تن کالا در این بندر تخلیه و بارگیری شده است.
مواد معدنی، فله مایع، کانتینر، پنبه، مازوت، کود و شمش آلومینیوم از جمله مهم ترین کالاهایی هستند که در بندر شهید رجایی از طریق ریل به کشورهای آسیای میانه، چین و جنوب شرق آسیا و کشورهای های اروپایی حمل می شود.
لزوم توسعه همه جانبه بندر شهید رجایی به منظور حفظ رقابت با بنادر عظیم منطقه خلیح فارس
به گفته مدیر کل بنادر و دریانودی استان هرمزگان حسین عباس نژاد، فقدان بهسازی و نوسازی محور بزرگراهی و عدم اتصال کامل ریلی بندر شهید رجایی ( عدم ارتباط بندر کاسپین و بندر شهید رجایی به سبب تکمیل نشدن خط ریل رشت-آستارا)، روند نسبتا کند تخلیه و بارگیری و موانع گمرکی از مشکلات فعلی این بندر است.
افزون بر این، طی سال های اخیر سرمایه گذاری چین در بندر گوادر پاکستان تردیدهایی برای نقش آفرینی بندر شهید رجایی در کریدور شمال –جنوب ایجاد کرده و به همین سبب توسعه همه جانبه این بندر راهبردی چه به لحاظ اتصال به شبکه های ریلی و چه محورهای بزرگراهی بسیار حایز اهمیت است.
لازم به ذکر است که کشورهای عربی منطقه خلیج فارس و دریای عمان در طول سال های اخیر به شکل گسترده ای در حال توسعه زیرساخت های حمل و نقل دریایی و لجستیک حمل و نقل خود هستند. رقابت ساخت و ساز بندرهای عظیم تجاری در منطقه، پس از موفقیت چشمگیر بندر جبل علی امارات متحده عربی و تبدیل این بندر به هاب تجارت منطقه‌ای، تشدید شد.
بندر ملک عبدالله و بندر اسلامی جده در عربستان سعودی، بنادر جبل علی، خلیفه و زاید در امارات، بندر حمد قطر، بندر شهید رجایی ایران و بنادر صحار و صلاله در عمان از بزرگترین بنادر منطقه هستند که در میان ۱۰۰ بندر بزرگ جهان قرار دارند
بندر ملک عبدالله در سواحل دریای سرخ عربستان سعودی، بندر جبل علی، در سواحل خلیج‌فارس امارت دوبی در امارات متحده عربی، بندر زاید، در سواحل خلیج‌فارس امارت ابوظبی در امارات متحده عربی، بندر اسلامی جده، در سواحل دریای سرخ عربستان سعودی، بندر حمد، در سواحل خلیج‌فارس قطر، بندر خلیفه در سواحل خلیج‌فارس امارت ابوظبی در امارات متحده عربی، بندر شهید رجایی در سواحل خلیج‌فارس ایران و بنادر صحار و صلاله در سواحل عمان با دریای عمان، از بزرگترین بنادر منطقه هستند که در میان ۱۰۰ بندر بزرگ جهان قرار دارند.
رویدادهای سیاسی در منطقه تاثیر بسزایی بر رقابت های دریانوردی میان کشورهای حوزه خلیج‌فارس و دریای عمان گذاشته است. بحران دیپلماتیک شورای همکاری خلیج‌فارس سال ۲۰۱۷ که به محاصره اقتصادی و دیپلماتیک قطر توسط کشورهای عربی همسایه منجر شد، رقابت‌ها را در منطقه تشدید کرد و مضاف بر این، اختلاف سنتی میان ایران و کشورهای عربی جنوب خلیج فارس و سلطه ایران بر آب راه تنگه هرمز سبب شده که جنوب و شمال خلیج فارس نیز به محل رقابت ها برای توسعه توانمندی های دریانوردی تبدیل شود.موسسه مشاوره بوستون کانسالتینگ گروپ در امریکا برآورد کرده است که در سال ۲۰۱۸ خاورمیانه مجموعا یک‌پنجم از کل تجارت دریایی جهان را دراختیار داشت. در سال های اخیر کویت، قطر، امارات متحده عربی و عمان به صورت پیوسته در حال توسعه بنادر خود هستند و عربستان سعودی هم با توسعه بنادرش به ویژه در دریای سرخ به این روند پیوسته است.
ارزش کالاهایی که در بنادر خاورمیانه مبادله میشود براساس این گزارش معادل ۳درصد از کل تولید ناخالص جهان است. براساس گزارش بوستون کانسالتینگ گروپ سرمایه‌گذاری در بنادر شرق مدیترانه، خلیج‌فارس، دریای عمان و دریای سرخ به شکل چشمگیری افزایش یافته است. براساس این گزارش بین سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶، معادل ۱۶ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی به ظرفیت بنادر منطقه اضافه شده است که معادل ۷درصد رشد در سال است. این رقم در طول سال‌های اخیر با شدت بیشتری ادامه پیدا کرده است.
در حال حاضر یکی از مهم ترین بنادر رقیب بندر شهید رجایی بندر جبل علی امارات است. بندر جبل علی تقریبا خود را به ۲۰ میلیون TEU ظرفیت کانتینری رسیده است و دوبی قصد دارد این میزان را توسعه دهد و این در حالی است که ظرفیت بندر شهید رجایی در حال حاضر ۳ میلیون TEU کانتینر است و قرار است طی سال های آینده به ۶ میلیون TEU کانتینر افزایش یابد
در حال حاضر یکی از مهم ترین بنادر رقیب بندر شهید رجایی بندر جبل علی امارات است. بندر جبل علی تقریبا خود را به ۲۰ میلیون TEU ظرفیت کانتینری رسیده است و دوبی قصد دارد این میزان را توسعه دهد و این در حالی است که ظرفیت بندر شهید رجایی در حال حاضر ۳ میلیون TEU کانتینر است و قرار است طی سال های آینده به ۶ میلیون TEU کانتینر افزایش یابد.
در پی محاصره قطر در سال ۲۰۱۷، این کشور برای دور زدن محاصره اقتصادی همسایگان عرب خود ساخت و ساز در بندر حمد را سرعت بخشید. فاز نخست این بندر بزرگ در قطر که ساخت آن از سال ۲۰۱۰ آغاز شده بود، سال ۲۰۱۶ شروع به کار کرد، اما سال ۲۰۱۷ طرح توسعه بزرگ این بندر برای تبدیل آن به یک هاب باز صادرات کالا به عنوان رقیب بندر جبل علی امارات متحده عربی آغاز شد.
فاز نهایی این بندر ظرفیتی معادل ۷ میلیون و ۸۰۰ هزار کانتینر ۲۰ فوتی در سال دارد و سرویس های دایم دریایی به صورت هفتگی در مسیرهای عمان، کویت و هندوستان برقرار است. قطر همچنین در دوره تحریم ها قراردادهای حمل و نقل با ایران و ترکیه امضا کرد که بندر بوشهر به عنوان همتای این بندر در ایران محسوب می‌شد. بندر حمد در کنار دو بندر اصلی دیگر قطر یعنی بندر دوحه و بندر الرویس، اصلی‌ترین دروازه‌های تجارت خارجی قطر محسوب می‌شوند که تنها با یک کشور دیگر مرز زمینی دارد و اصلی‌ترین مسیر اتصالش با جهان خارج از طریق دریا امکان‌پذیر میشود.
از سوی دیگر، کویت نیز بازسازی تمامی بنادر خود را در سال های اخیر آغاز کرده است و توسعه و بازسازی بندر شویخ کویت به عنوان بندر اصلی تجاری این کشور با مشارکت هیوندای کره جنوبی در پروژه‌ای ۱۶۰ میلیون دلاری آغاز شده است. اما مهم‌ترین پروژه بندری کویت، بندر در دست احداث مبارک الکبیر در جزیره بوبیان است که بخشی از پروژه‌های ابتکار «یک کمربند یک راه» چین است و یکی از اصلی ترین پروژه های برنامه بلندمدت چشم‌انداز «کویت جدید ۲۰۳۵» محسوب می شود. این بندر قرار است ظرفیت سالانه ۸ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی داشته باشد و به یکی از بزرگترین بنادر منطقه خلیج‌فارس در کنار بندر حمد و جبل علی تبدیل شود.
عراق نیز رقیب جدید ایران در حوزه تجارت دریایی است که طی سالیان قبل در میان کشورهای ساحلی خلیج فارس، کمترین میزان ساحل قابل بهره برداری برای دریانوردی را دراختیار داشته است. دو بندر اصلی این کشور، بصره و ام القصر هستند که ظرفیت بالایی برای تجارت خارجی ندارند و طی جنگ تحمیلی، جنگ اول خلیج فارس و اشغال نظامی عراق توسط امریکا در سال ۲۰۰۳ به شدت آسیب دیدند. اما عراق از سال ۲۰۲۱ ساخت و ساز بندر کبیر فاو را با مشارکت شرکت های دوو از کره‌جنوبی و تکنیتال ایتالیا آغاز کرده است.
بندر کبیر فاو بخشی از برنامه عراق برای ایجاد «مسیری به‌صرفه‌تر و ارزان‌تر جایگزین کانال سوئز برای دسترسی اروپا به خلیج‌فارس و اقیانوس هند» است. برنامه دولت عراق این است که تا سال ۲۰۲۵ ترمینال کانتینری با ظرفیت ۳.۵ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی و نفتی این بندر و همچنین بندر نظامی فاو را افتتاح کند.
در صورت تکمیل تمامی فازهای این مگاپروژه عراق، فاو به بزرگترین بندر خاورمیانه تبدل خواهد شد. همزمان عراق به فکر ایجاد یک خط‌آهن ۱۲۰۰ کیلومتر است که فاو را به خط‌آهن ترکیه متصل کند و از این طریق مسیر جدیدی برای اتصال اقیانوس هند به اروپا از طریق خلیج‌فارس ایجاد کند. هر چند عراق در سال‌های اخیر ازجمله دریافت‌کنندگان سرمایه‌گذاری‌های چین برای ابتکار کمربند و راه بود، اما برای بندر کبیر فاو روی کمک‌ها و سرمایه‌گذاری‌های غربی به ویژه اروپایی حساب کرده است.
عمان را می توان رقیب دیگر ایران در تجارت دریایی برشمرد. عمان در حال توسعه بندر صلاله است تا ظرفیت بار فله این بندر را از ۶ میلیون تن در سال به ۲۶ میلیون تن برساند. عمان بندر صحار را با همکاری اداره بندر روتردام هلند توسعه می دهد.
بر اساس آمار بانک جهانی عمان در طول سال های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ مجموعا ترافیک کانتینری معادل ۶۴ میلیون کانتینر ۲۰ فوتی داشته است. بندر دقم جدیدترین بندر تاسیس شده در عمان است که سال ۲۰۱۲ تاسیس شد و ظرفیت یک میلیون و ۵۰۰ هزار کانتینر ۲۰ فوتی دارد.
جمع بندی
ایران با توسعه گسترده بنادر جنوبی خود همزمان با در اختیار داشتن شبکه راه‌آهن سراسری و طولانی ترین نوار ساحلی در دریای عمان و خلیج‌فارس، از موقعیت بسیار خوبی برای تسلط بر رقابت های حمل و نقل دریایی و لجستیک در منطقه غرب آسیای برخوردار است.
ایران علاوه بر در اختیار داشتن چندین بندر کانتینری و نفتی در خلیج‌فارس، بنادر شهید باهنر در دریای عمان و چابهار در اقیانوس هند را نیز توسعه داده است، اما به رغم موقعیت ویژه و استراتژیک ایران در غرب اقیانوس هند، به دلیل تحریم ها، عدم سرمایه‌گذاری کافی داخلی و خارجی و سوء مدیریت، مرکز ثقل توان تجاری بنادر کشور به جنوب خلیج فارس منتقل شده است. تحریم ها علیه ایران سبب ساز کندی و در اغلب موارد توقف سرمایه گذاری در پروژه‌های توسعه بنادر و لجستیک حمل و نقل ایران شده است.
افزون بر این، پروژه های لجستیک برای اتصال ریلی بندر شهید رجایی و بندر کاسپین از طریق خط آهن رشت-آستارا با هدف تکمیل کریدور شمال-جنوب، تا کنون عملی نشده است و این در حالی است که برای خظ نخوردن ایران از رقابت های منطقه ای لزوم اتصال بنادر به شبکه های ریلی و افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری در ابتدای فهرست اولویت های زنجیره تجارت دریایی کشور قرار دارد.
