به گزارش اقتصاد انرژی به نقل از بازار
اخیرا حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه ایران در دیدار با محمد علی رباط جزی سفیر ایران در بلژیک بر اهمیت حفظ و تقویت رابطه حسنه با بلژیک و گسترش تعامل با اتحادیه اروپا تأکید کرده و با اشاره به وجود برخی موانع در تعاملات میان دو طرف خواستار مرتفع ساختن مشکلات و تقویت روابط دو جانبه با بلژیک و گسترش تعامل با اتحادیه اروپا شده است.
با شروع تحریم های اقتصادی و تجاری آمریکا علیه ایران، روابط تجاری ایران با اتحادیه اروپا نیز تحت تاثیر قرار گرفت. با وجود اینکه پیش از تحریم ها حدود ۵ درصد از نفت مورد نیاز کشورهای اتحادیه اروپا از طریق ایران تامین می‌شد، اما خط مشی سیاسی اروپا حجم صادرات نفت ایران را تا صفر درصد پایین آورد. در واقع تجارت دوجانبه میان ایران و اتحادیه اروپا علاوه بر اینکه حجم قابل توجهی ندارد، بیش از آنکه به واقعیت های اقتصادی وابسته باشد، شدیدا از روابط سیاسی متاثر بوده است و بلژیک نیز از این قاعده استثنا نبوده است.
نگاهی گذرا به مناسبات اقتصادی و سیاسی ایران و بلژیک
سابقه همکاری و تعامل میان ایران و بلژیک به ۱۷۵ سال پیش باز می گردد و بیش از ۱۳۰ سال قبل مستشاران بلژیکی در ایران اولین خط راه‌آهن تهران ـ شهرری را به طول ۹ کیلومتر احداث کردند. در سال ۱۳۱۳ یک کارخانه تولید قند که بعدها کارخانه قند کهریزک نام گرفت نیز از سوی بلژیکی ها ساخته شد.
از بلژیک به عنوان یکی از مهم ترین دروازه های ورود کالا به اروپا نام برده می شود. این کشور به دلیل داشتن زیرساخت های مهم ارتباطی از جمله بنادر، آزادراه ها، نظام حمل و نقل ریلی و همچنین نزدیکی به سه کشور مهم اقتصادی اروپا، یعنی هلند و آلمان و فرانسه، می‌تواند مقصد مناسبی برای ورود کالاهای ایرانی به بازار بزرگ اروپا باشد
از بلژیک به عنوان یکی از مهم ترین دروازه های ورود کالا به اروپا نام برده می شود. این کشور به دلیل داشتن زیرساخت های مهم ارتباطی از جمله بنادر، آزادراه ها، نظام حمل و نقل ریلی و همچنین نزدیکی به سه کشور مهم اقتصادی اروپا، یعنی هلند و آلمان و فرانسه، می‌تواند مقصد مناسبی برای ورود کالاهای ایرانی به بازار بزرگ اروپا باشد و متقابلا جمهوری اسلامی ایران نیز با توجه به موقعیت ژئواکونومیک خود در منطقه خاورمیانه و ارتباط و اتصال به کشورهای آسیای میانه و قفقاز، کشورهای جنوب غرب آسیا و کشورهای حوزه خلیج فارس، مقصد جذابی برای ورود کالاهای اروپایی، به‌خصوص از سوی بلژیک و لوکزامبورگ، به این بازار بزرگِ حدوداً ۳۰۰ میلیون نفری است.
بلژیک در زمینه های مختلف علمی و تحقیقاتیِ مرتبط با صنایع شیمیایی، داروسازی، پزشکی هسته‌ای، کشاورزی، دامپروری، صنایع سنگین، ذوب فلزات و تجهیزات مربوط دارای توانایی های بالایی است و از سوی دیگر جمهوری اسلامی ایران نیز با داشتن ذخایر عظیم نفت و گاز می‌تواند یکی از تأمین‌کنندگان باثبات انرژی اروپا، و از جمله بلژیک، به‌شمار آید و علاوه بر آن، ظرفیت های زیادی برای همکاری های مشترک با بلژیک در حوزه معادن، کشاورزی مدرن، مدیریت آب، حمل و نقل ریلی و دریایی، انرژی های نو، صادرات و واردات کالاهای مصرفی و صنعتی و دسترسی به بازارهای منطقه مانند عراق و افغانستان دارد.
طبق اعلام آژانس تجارت خارجی بلژیک، این کشور در ۵ ماهه اول ۲۰۲۳، حدود ۱۰۶ میلیون یورو کالا به ایران صادر کرده و ۲۵.۸ میلیون یورو کالا نیز از ایران وارد کرده است. بر این اساس، بلژیک در جایگاه هشتاد و سومین کشور وارد کننده کالا از ایران و صدو دهمین کشور صادرکننده کالا به ایران قرار دارد. کالای عمده صادراتی بلژیک به ایران، ماشین‌آلات و تجهیزات، مواد شیمیایی و ابرازآلات رادیولوژی و عکس برداری می باشد. کالاهای عمده وارداتی بلژیک از ایران نیز شامل مواد شیمیایی، پلاستیک، سنگ و سیمان می باشد. در سال ۲۰۲۲، بلژیک ۲۶۲ میلیون یورو کالا به ایران صادر و ۷۴ میلیون یورو کالا از ایران وارد نموده بود. میزان صادرات بلژیـک به ایران طی سال ۲۰۲۱ میلادی نیز رقمی حدود ۲۰۰ میلیون یورو بوده که نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۰ از رشد ۱۶ درصدی برخوردار بوده است. این رقم در سال ۲۰۲۰ میلادی حدود ۱۸۹.۲ میلیون یورو بوده است. از میزان صادرات دقیق ایران به این کشور در سال های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۱ رقم دقیقی در اختیار نیست . حجم تجارت دو کشور در سال ۲۰۱۹ حدود ۴۰۰ میلیون دلار بوده است و این در حالی است که پیش از تحریم ها این رقم بیش از ۲ برابر این میزان بوده است.
بررسی روند صادرات و واردات ایران با کشورهای اتحادیه اروپا طی سال های اخیر، حاکی از آن است که این تجارت دوجانبه، محدود به صادرات نفت خام از سوی ایران و واردات ماشین‌آلات و مکمل های دارویی و قطعات خودرو بوده است. این در حالی است که کشورهای اروپایی در واردات بخش قابل توجهی از محصولات اساسی کشاورزی و برخی دیگر از کالاهای مورد نیاز ایران، نقش واسطه ای ایفا می کنند. به علاوه صادرات غیرنفتی ایران نیز منحصر به محصولات کشاورزی و مواد اولیه و خام بوده است و همین مواد اولیه پس از فرآوری، به عنوان کالاهای وارداتی از اتحادیه اروپا، مجددا وارد کشور می‌شوند. از سوی دیگر، صادرات نفتی ایران نیز همواره متاثر از سیاست بوده است؛ به طوری که با شروع تحریم‌های آمریکا، صادرات نفت به کشورهای اروپایی به شدت پایین آمده، تا جایی که در دو سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۵ هیچ صادرات نفتی به اتحادیه اروپا صورت نگرفت.
روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا و به عنوان مثال بلژیک، در دهه اخیر فراز و نشیب های فراوانی داشته است و مشکلاتی چون سهم پایین ایران در صادرات نفت خام، و واردات محصولات بلژیکی با فرآوری مواد اولیه ایرانی، بالا بودن تعرفه های گمرکی بلژیک همچون سایر کشورهای اروپایی و تاثیرپذیری بروکسل از سیاست در تجارت با تهران مهمترین موانعی هستند که بر سر راه تجارت دو کشور وجود دارد
روابط تجاری ایران و اتحادیه اروپا و به عنوان مثال بلژیک، در دهه اخیر فراز و نشیب های فراوانی داشته است و مشکلاتی چون سهم پایین ایران در صادرات نفت خام، و واردات محصولات بلژیکی با فرآوری مواد اولیه ایرانی، بالا بودن تعرفه های گمرکی بلژیک همچون سایر کشورهای اروپایی و تاثیرپذیری بروکسل از سیاست در تجارت با تهران مهمترین موانعی هستند که بر سر راه تجارت دو کشور وجود دارد. البته به دلیل تحریم ها بسیاری از فلزات ایرانی مانند مس، سرب، روی و حتی مقاطع فلزی از کشورهایی نظیر امارات و حتی عمان و کشورهای اروپای شرقی راهی بلژیک می شوند و به دلیل تحریم ها صادرات آن ها از بازار کشورهای ثالث صورت می گیرد.
اخیرا نیز ایران موفق به صادرات نانو بیو مواد به بلژیک و ۱۷ چندین کشور دیگر شده است و محصولات صادر شده شامل انواع نانو بیو مواد نظیر انواع خانواده نانوسلولز، نانوکیتین و نانوکیتوسان بوده که ماده اولیه آنها ضایعات کشاورزی مانند ساقه کلزا و گندم و سایر ضایعات نظیر پوسته میگو است. این نانو بیومواد با دامنه کاربردی وسیع در حوزه هایی نظیر کاغذسازی و بسته بندی، مهندسی پزشکی، داروسازی، پزشکی، فیلتراسیون هوا و آب، چسب و رزین، نانوکامپوزیت‌ها، خودرو، هوافضا، ساختمان، نساجی، صنایع غذایی و غیره قابل استفاده هستند که می تواند راهگشای افزایش صدور محصولاتی با ارزش افزوده بالا با هدف کاهش خام فروشی و مواد اولیه در شرای تحریمی کنونی باشد.
از مشخصه‌های تولید دانش بنیان با فناوری‌های هایتک نظیر نانو، بالا بودن ارزش افزوده حاصل از توسعه و تجاری‌سازی محصولات، بالا بودن سهم نیروی انسانی دانشی و نوآوری مبتنی بر فناوری است که در مقایسه با تولیدات و محصولات سنتی کشور نظیر پسته، فرش و نفت و غیره سهم بسیار موثرتری می تواند در افزایش شیب پیشرفت کشور و نرخ رشد پایدار اقتصادی داشته باشد.
آیا نفت و گاز ایران به کشورهای اروپایی و بلژیک می رسد؟
سال گذشته و با افزایش گمانه زنی ها در خصوص برجام و تلاش قطر برای میانجیگری توافق هسته ای میان ایران و آمریکا مباحثی در خصوص حضور ایران در بازار بین‌المللی انرژی ( صادرات گاز طبیعی، نفت و حتی محصولات پتروشیمی) مطرح شد و به عقیده بسیاری با توجه به بحران اروپا در بخش انرژی ایران قادر بخشی از نیازهای این قاره بود.
طبق آمارها میانگین مصرف گاز در کشور سالانه ۲۵۰ میلیارد مترمکعب است و مجموع گاز تحویلی به شبکه در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۶۹ میلیارد متر مکعب بود. مجموع صادرات گاز ایران که تنها به دو کشور عراق و ترکیه انجام می‌شود نیز سالانه ۱۷ میلیارد مترمکعب است و میزان گاز تزریقی به شبکه به ۲۷۸ میلیارد مترمکعب می باشد و بنابراین با مد نظر قراردادن میزان مصرف داخلی و صادرات به دو کشور ترکیه و عراق میزان تولید تقریبا با مصرف و صادرات برابر است. هم چنین با افزایش تولید گاز میزان مصرف نیز افزایش می‌یابد و به همین دلیل ایران ظرفیت دیگری برای صادرات گاز تولیدی خود نخواهد داشت. مضاف بر این صادرات کنونی گاز نیز بعضا به قیمت اختلال در فعالیت نیروگاه‌ها و صنایع پتروشیمی کشور تمام می‌شود؛ بنابراین ایران برای صادرات گاز نیاز به سرمایه‌گذاری کلان برای افزایش تولید بیش از مصرف خواهد داشت. در نتیجه به عقیده برخی صاحب نظران به دلیل عدم توفیق ایران در افزایش توان صادراتی و مشکلات زیرساختی صادرات گاز به اروپا بسیار بسیار دشوار است.
استراتژی دوم استفاده از خط لوله «دالان گازی جنوب» آذربایجان است که می تواند گاز میدان «شاه دنیز» آذربایجان را به اروپا منتقل کند. اما ایران به دلیل فقدان ظرفیت صادراتی و عدم برخورداری از میدان گازی فعالی در حوزه خزر قادر به حضور در این پروژه نیست. این منطقه به دلیل شرایط زمین شناختی و نبود تکنولوژی لازم نسبت به میادین گازی جنوب ایران کمتر مورد توجه قرار گرفته است. البته به عقیده برخی کارشناسان ایران با توسعه شبکه های صادراتی گاز و سرمایه گذاری برای به روزرسانی سیستم های انتقال گاز و مشارکت با روسیه برای ارسال گاز به اروپا از طریق خط لوله جنوب-شمال خود قادر به حضور در بازار اروپا است، چرا که با فرارسیدن فصل سرما کشورهای اروپایی چون بلژیک به شدت نیازمند انرژی هستند.
تارنمای اسپوتنیک در ماه نوامبر، بروکسل در ماه آوریل به رکورد خریداری ۷۴۵ میلیون متر مکعب گاز روسیه به صورت مایع رسید و پس از آن به تدریج کاهش واردات را آغاز کرد تا اینکه حجم آن در سپتامبر به ۷۴ میلیون متر مکعب کاهش یافت، اما در ماه اکتبر بلژیک به طور غیرمنتظره ای خرید را شش برابر کرد و به ۴۴۸.۶ میلیون متر مکعب رسید و بنابراین در صورت تامین زیرساخت و افزایش ظرفیت تولید می توان بلژیک را یک مشتری بالقوه برای گاز ایران دانست.
اما در خصوص نفت موقعیت ایران به لحاظ حضور در بازار متفاوت است و به نظر می‌رسد ایران می‌تواند در صورت مهیا شدن شرایط می تواند صادرات نفت خود به اروپا را از سر بگیرد. هم چنین نیاز فوری و اضطراری اروپا به نفت کمتر از گاز است چرا که نفت قابلیت حمل و نقل ساده تری نسبت به گاز دارد. بر اساس آمار شرکت «کپلر»، در سال های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ اروپا به طور میانگین روزانه ۷۴۸ و ۵۲۸ هزار بشکه از نفت ایران را مصرف کرده و این رقم برای کشورهای آسیایی ۱ میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه و حدود ۱ میلیون بشکه در روز بوده است. اما تولید ایران در آن زمان بیش از ۴ میلیون بشکه در روز بوده، اما این رقم اکنون حدود ۳ میلیون و ۸۰۰ هزار بشکه است؛ بنابراین در صورت لغو تحریم ها می توان ورود نفت ایران به بازار اروپا را متصور شد و احتمالا در یک بازه زمانی چند ماهه ایران بیش از ۵۰۰ هزار بشکه نفت به اروپا صادر کند.
در پی لغو تحریم های نفتی علیه ایران در سال ۲۰۱۶، بلژیک مجددا به جرگه مشتریان نفتی ایران پیوست اما با تحریم های مجدد آمریکا علیه ایران از خرید نفت ایران سرباز زد. این کشور در سال ۹۱ و پیش از تحریم ها نیز از خریداران نفت ایران بود. بلژیک به عنوان قطب پالایشی، به شدت به واردات نفت خام وابسته است، در حالی که بخش پالایش به این کشور اجازه می دهد تا تعداد زیادی فرآورده های نفتی تولید و صادر کند. پتروفینا SA بزرگترین شرکت نفتی در بلژیک است. بلژیک در میان ۱۵ کشور برتر وارد کننده نفت خام در سال ۲۰۲۳ قرار دارد و همین امر سبب ضرورت توسعه همکاری های دو کشور در حوزه های مرتبط با انرژی است.
دورنمایی از صادرات محصولات پتروشیمی به بلژیک
نکته بعدی این است که ایران عمدتا محصولات پتروشیمی خود را به کشورهای آسیایی و آفریقایی می فروشد و اتحادیه اروپا در اولویت سوم ایران است. کل صادرات محصولات پتروشیمی ایران در سال ۱۳۹۲ حدود ۱۲ میلیون تن بوده که در سال ۱۳۹۴ به ۱۸ میلیون تن رسید و در پایان سال ۱۳۹۶ به حدود ۲۲ میلیون تن رسید. در واقع صادرات محصولات پتروشیمی در سال ۱۳۹۶ یعنی در دوران برجام ۷۵ درصد نسبت به سال ۱۳۹۲ یعنی دوران تحریم‌ها افزایش یافته است. کل ارزش صادرات محصولات پتروشیمی در سال ۱۳۹۶ حدود ۱۲ میلیارد دلار بوده و تا پایان سال ۱۴۰۰ به حدود ۱۴ میلیارد دلار رسیده است.
بلژیک در سال ۹۶ یکی از خریداران اصلی محصولات پتروشیمی ایران و پلی اتیلن بود. تا پیش از افزایش تحریم های بین المللی در سال ۹۱، ۱۰ تا ۱۴ درصد محصولات پتروشیمی ایران به اروپا و من جمله بلژیک صادر می شد و ایران از این محل سالانه ۲ تا ۲.۵ میلیارد دلار درآمد داشت، اما در زمان تحریم، صادرات متوقف شد.
اما به رغم آن که بسیاری از مشتقات پتروشیمی در لیست تحریم ها قرار ندارد، تنوع اندک صادراتی محصولات پتروشیمی ایران و کم ارزش بودن محصولات صادراتی موانع بزرگی در صادرات در این حوزه است. به عنوان مثال مهمترین محصولات صادراتی ایران اوره، آمونیاک و متانول هستند، که عمدتا محصولاتی حجیم با ارزش پایین و فناوری ساده هستند که حتی سهم بازار آنها در کشورهای همسایه نیز در حال کاهش است. محصولاتی مانند شوینده‌ها نیز صادر می‌شوند، اما این‌ها نیز محصولات کم ارزش با کیفیت پایینی هستند. با توجه به پایین بودن نرخ خوراک پتروشیمی‌ها، اما طی سال‌های اخیر هیچ تلاشی برای تغییر ترکیب محصولات صادراتی صورت نگرفته است.
بلژیک در حال حاضر نیاز شدیدی به آمونیاک برای تولید کود شیمیایی دارد و ایران سالانه بیش از ۶.۵ میلیون تن آمونیاک تولید می‌کند و تنها ۲ میلیون تن آن در داخل مصرف می‌شود. اما آمونیاک تولیدی در ایران از نوع آمونیاک خاکستری است که از درصد آلایندگی بالایی برخوردار است و مبتنی بر انتشار حجم زیادی گاز دی اکسید کربن در هواست که مورد تایید این کشور نیست و این در حالی است که بسیاری از کشورهای همسایه همچون قطر، عربستان و امارات تولید آمونیاک آبی با آلایندگی بسیار کم را کلید زده اند.
جمع بندی
ایران با ذخایر غنی نفت و گاز خود می تواند به تامین کننده باثباتی برای انرژی و محصولات پتروشیمی بلژیک تبدیل شود اما پیمودن موفقیت آمیز این مسیر نیازمند توسعه و نوسازی خطوط انتقال لوله گازی و خصوصا گاز مایع است و تحقق این امر مستلزم سرمایه گذاری کلان در صنعت نفت و گاز کشور است . هم چنین تولید مشتقات نفتی با استانداردهای مورد نیاز این کشور است.
هم چنین توسعه صادرات محصولات های تک خصوصا مواد برپایه نانو که ذیل تحریم ها قرار نمی گیرند نیز گزینه عملی دیگری برای افزایش تجارت با بلژیک در دوران تحریم ها و بازنگه داشتن مسر تجارت در قاره سبز است.
