به گزارش اقتصاد انرژی آنلاین صنعت حمل‌ونقل سبک شهری و بین‌شهری در ایران همواره بر پایه سوخت بنزین استوار بوده است. این سوخت استراتژیک، ۴۴ درصد از سبد سوخت‌های تولیدی در صنعت پالایش کشور را به خود اختصاص داده و از دهه‌های گذشته به یکی از ارکان حیاتی اقتصاد ایران تبدیل شده است.
دسترسی گسترده به منابع نفت خام و وجود شبکه پالایشگاه‌ها، امکان تولید بنزین با ارزش افزوده بالا را برای کشور فراهم کرده اما با وجود اهمیت بالای آن، بنزین همواره محل مناقشه و محل تصمیم‌گیری‌های بحث‌برانگیز سیاسی بوده است.
رشد تقاضا و عقب‌ماندگی ظرفیت پالایشی
در سال‌های اخیر، سیاست‌های نادرست قیمت‌گذاری سوخت، فرسودگی ناوگان خودرویی و توسعه‌نیافتگی حمل‌ونقل عمومی موجب رشد مداوم تقاضای بنزین شده‌اند. این در حالی است که صنایع پالایشی کشور به دلایلی نظیر نبود فناوری روز، استهلاک زیرساخت‌ها و جذاب نبودن سرمایه‌گذاری، عملا در مسیر توسعه متوقف مانده‌اند.
نتیجه این وضعیت، پدید آمدن یک ناترازی ساختاری در چرخه تولید و مصرف بنزین است که سال به سال شدت می‌گیرد. ایران به طور تاریخی همواره در موضوع بنزین واردکننده بوده است.
قیمت‌گذاری بنزین؛ دور باطل حمایت و قاچاق
قیمت بنزین در ایران تحت سیاست‌های حمایتی دولت، برای سال‌ها ثابت باقی مانده و با تورم تعدیل نشده است. در حال حاضر، بنزین با قیمت ۳۰۰۰ تومان (حدود ۳ سنت) به فروش می‌رسد، در حالی که قیمت تمام‌شده تولید هر لیتر بنزین در پالایشگاه‌ها حدود ۱۷ هزار تومان است و قیمت وارداتی هر لیتر بنزین حدود ۶۰ سنت برآورد می‌شود. این اختلاف قیمت باعث شده مصرف بی‌رویه داخلی افزایش یابد و قاچاق سوخت به کشور‌های همسایه به شدت مقرون به صرفه شود. به بیان دیگر، دولت بنزین را با هزینه بالا وارد و تولید می‌کند اما تقریبا رایگان به مصرف‌کننده می‌رساند.
اوج‌گیری مصرف در نوروز ۱۴۰۴؛ ثبت رکورد تاریخی
بر اساس آمار شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی، در نوروز ۱۴۰۴ (۲۵ اسفند ۱۴۰۳ تا ۱۵ فروردین ۱۴۰۴)، ۲.۸۲ میلیارد لیتر بنزین در کشور مصرف شده است. میانگین مصرف روزانه در این بازه ۱۳۴.۶ میلیون لیتر بوده که نسبت به سال قبل ۸.۵ درصد رشد داشته است. بیشترین مصرف در ۲۹ اسفند به ثبت رسیده که برابر با ۱۶۴.۴ میلیون لیتر بوده و نسبت به اسفند سال ۱۴۰۲ با افزایش ۹.۶ درصدی مواجه بوده است. همچنین افزایش ۱۸ درصدی تردد وسایل نقلیه و وجود خودرو‌های فرسوده، مهم‌ترین دلایل افزایش مصرف عنوان شده‌اند.
پیش‌بینی روند مصرف در سال ۱۴۰۴
در گذشته، میانگین مصرف سالانه بنزین حدود ۱۰ درصد کمتر از مصرف نوروزی بود اما از سال ۱۴۰۰ به بعد، فاصله بین این دو کاهش یافته و میانگین مصرف نوروز، به شاخص قابل اعتمادی برای پیش‌بینی کل سال تبدیل شده است.
اگر دولت در سال ۱۴۰۴ اقدام موثری برای مدیریت مصرف نکند، میانگین مصرف سالانه حدود ۱۳۸ میلیون لیتر در روز خواهد بود. این رقم ۲.۵ درصد بالاتر از نوروز و ۱۱ درصد بیشتر از مصرف میانگین سال ۱۴۰۳ است. ناترازی تولید و نیاز به واردات پرهزینه، در نوروز ۱۴۰۴، تولید روزانه بنزین کشور حدود ۱۱۵ میلیون لیتر بوده است؛ در حالی که مصرف روزانه به ۱۳۴.۶ میلیون لیتر رسیده و کسری روزانه ۱۹.۶ میلیون لیتر ایجاد کرده است.
با فرض تحقق پیش‌بینی مصرف سالانه و عدم افزایش تولید، کسری روزانه به ۲۵ میلیون لیتر خواهد رسید و دولت مجبور به واردات حدود ۵.۵ میلیارد دلار بنزین در سال خواهد بود (با نرخ ۶۰ سنت به ازای هر لیتر).
تجربه ۲۵ سال گذشته؛ تراز منفی دائمی
در بازه ۲۵ ساله گذشته، فقط بین سال‌های ۱۳۹۸ تا ۱۴۰۱، ایران در بنزین خودکفا بود. دلایل این استثنا عبارت از اصلاح قیمت بنزین در سال ۱۳۹۸، بهره‌برداری از فاز‌های جدید پالایشگاه ستاره خلیج فارس، کاهش سفر‌ها به دلیل کرونا است. تراز بنزین همواره منفی بوده و واردات، راهکار پرهزینه‌ای برای پوشش شکاف تقاضا تلقی می‌شود.
چالش‌های توسعه صنعت پالایش
افزایش ظرفیت تولید بنزین با چالش‌های ساختاری مواجه است. محدودیت زیرساخت‌ها و تجهیزات فرسوده، نیاز به سرمایه‌گذاری کلان در شرایط تحریم، عدم دسترسی به فناوری مدرن، تامین خوراک پایدار برای پالایشگاه‌های موجود، به ویژه ستاره خلیج فارس که بیش از ۳۵ درصد بنزین کشور را تامین می‌کند، دارد.
راهبرد پیشنهادی مرکز مطالعات زنجیره ارزش
طبق گزارش مرکز مطالعات زنجیره ارزش، موضوع بنزین باید به عنوان یک مساله اقتصادی-سیاست‌گذاری دیده شود، نه صرفا فنی. پیشنهاد کلیدی آنها این است که تصمیم‌گیری درباره عرضه، تقاضا و قیمت بنزین باید از وزارت نفت خارج شود و کارگروهی با مشارکت وزارت اقتصاد، سازمان برنامه‌وبودجه و سایر دستگاه‌ها برای تدوین سیاست جامع مدیریت انرژی نیز شکل بگیرد.
این مرکز باید ۶ اقدام فوری را مد نظر قرار دهد. شناورسازی و واقعی‌سازی قیمت بنزین با توزیع منابع حاصل به اقشار کم‌درآمد و توسعه حمل‌ونقل عمومی، اصلاح طرح سهمیه‌بندی فعلی با مدل‌هایی نظیر تخصیص به کد ملی یا پلکان قیمتی واقعی، واردات خودرو‌های کم‌مصرف، برقی و هیبریدی و جایگزینی ۶.۵ میلیون خودروی فرسوده و ۱۱ میلیون موتورسیکلت، تسهیل در تبدیل خودرو‌ها به دوگانه‌سوز، گسترش دولت الکترونیک برای کاهش جابجایی‌های غیرضروری، شناورسازی ساعت کاری به منظور کاهش ترافیک و مصرف سوخت، اقدامات فوری تلقی می‌شوند.
