ساخت پالایشگاه ایرانی در ازبکستان نقطه عطف مشارکت اقتصادی؛ لزوم همکاری استراتژیک برای پایداری تجارت

به گزارش اقتصاد انرژی به نقل از بازار

 در پی تغییر در معادلات ژئوپلیتیکی شرق اروپا و اوراسیا و تغییر و تحولات لجستیکی در این پهنه جغرافیایی، بار دیگر کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی هم برای دسترسی به آب های آزاد و هم به جهت یافتن گذرگاه های ایمن به عنوان کریدورهای صادراتی، نگاه خود را بر گذرگاه های عبوری از ایران به عنوان مسیرهای سهل الوصول و ایمن و اقتصادی متمرکز کرده اند و ازبکستان نیز در این زمینه استثنا نیست و به دنبال توسعه مناسبات اقتصادی با ایران در همه شقوق از جمله تجارت و ترانزیت است.

جمهوری اسلامی ایران در ۲۵ دسامبر ۱۹۹۱ استقلال ازبکستان را به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک دو کشور در ۱۰ می ۱۹۹۲ برقرار شد. نمایندگی دیپلماسی ایران در آبان ۱۳۷۱ فعالیت خود را در تاشکند آغاز کرد و سفارت ازبکستان در تهران در اردیبهشت ۹۵ افتتاح شد.

در دوره زمامداری اسلام کریم اف، رئیس جمهوری پیشین ازبکستان که دیپلماسی محافظه کارانه ای در پیش گرفته بود، روابط تهران و تاشکند به سردی گرایید. افزون بر این، نگرانی تاشکند در مورد نفوذ ایران در مناطق تاجیک‌نشین ازبکستان، به‌ویژه در سمرقند و بخارا نیز به التهاب روابط دامن زد.

البته در پی مرگ ناگهانی کریم‌اف در سپتامبر ۲۰۱۶ و روی کار آمدن میرضیایف چرخش محسوسی در سیاست خارجی این کشور نسبت به شرکای منطقه‌ای و جهانی ایجاد شد که شامل رویکرد تنش‌زدایی، سیاست درهای باز و تعامل با همسایگان؛ ایجاد تعادل با قدرت‌های منطقه‌ای از جمله ایران، ترکیه، هند و عربستان و هم‌چنین ایجاد تعادل با قدرت‌های بین‌المللی مانند روسیه، چین، اروپا و ایالات متحده بوده است.

علاوه بر امتیازات لجستیکی ایران برای ازبکستان، برای ایجاد مناسبات تجاری پایدار میان تهران و تاشکند فراهم کردن نقشه راه مناسب با هدف توسعه صادرات کالا و خدمات فنی مهندسی ایران در حوزه هایی همچون نفت و پتروشیمی و فولاد و ایجاد مکانیسم مالی مستقل با هدف در امان ماندن از ضربات تحریم ها ضروری است

اما علاوه بر امتیازات لجستیکی ایران برای ازبکستان، برای ایجاد مناسبات تجاری پایدار میان تهران و تاشکند فراهم کردن نقشه راه مناسب با هدف توسعه صادرات کالا و خدمات فنی مهندسی ایران در حوزه هایی همچون نفت و پتروشیمی و فولاد و ایجاد مکانیسم مالی مستقل با هدف در امان ماندن از ضربات تحریم ها ضروری است.

ازبکستان از سال ۲۰۱۷ با تمرکز بر توقف خام‌فروشی و توسعه صنعتی، در کنار استفاده بهینه داخلی از منابع انرژی، توانسته یک فرایند توسعه صنعتی را نیز در کنار تقویت تجارت منطقه‌ای تجربه کند. در سال ۲۰۲۲ مجموع تجارت خارجی این کشور با عبور از مرز ۵۰ میلیارد دلار، رشد ۱۸.۶ درصدی (معادل ۷.۸۴ میلیارد دلار) را تجربه کرد که یک جهش مناسب در فضای پساکرونا محسوب می‌شود.

محصولات دارویی، خدمات فنی و تکنولوژی و ترانزیت برگ برنده ایران مشارکت ایران با ازبک ها

از سال ۱۳۹۶ مجموع مبادلات تجاری ایران و ازبکستان از ۱۶۰.۲ میلیون دلار به رقم ۵۰۳.۸ میلیون دلار در سال ۱۴۰۰ رسیده است. رشد بیش از ۳ برابری مبادلات تجاری دو کشور در مقایسه با شرایط پیش از شیوع پاندمی کرونا نشان‌گر احیاء ظرفیت‌های صادراتی دو طرف است. رقم تجارت دو کشور در سال ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ به حدود ۵۰۰ میلیون دلار رسید. چندی پیش کمیته دولتی آمار ازبکستان اعلام کرد که مبادلات تجاری این کشور و جمهوری اسلامی ایران در ۵ ماه ابتدایی سال جاری میلادی به ۲۲۷ میلیون دلار رسید که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۲۴ درصد معادل ۲۴ میلیون دلار افزایش داشته است. از این میزان مبادلات تجاری سهم صادرات ایران به ازبکستان حدود ۱۴۶ میلیون دلار و سهم واردات از این کشور ۸۰ میلیون دلار بوده است.

لبنیات، محصولات کشاورزی، مصالح ساختمانی، مواد معدنی و محصولات پتروشیمی، مواد شیمیایی، محصولات بهداشتی، لوازم خانگی، محصولات آهنی، ماشین آلات صنعتی و مبلمان از عمده‌ترین کالاهای صادراتی ایران به ازبکستان هستند و در مقابل انواع نخ، پنبه، ابریشم، پارچه، حبوبات، ارزن و کائولن از جمله کالاهای اصلی وارداتی ایران از ازبکستان به شمار می آیند.

عمده واردات ازبکستان شامل صنایع غذایی، نفت و مشتقات نفتی، دارو و تجهیزات پزشکی، آهن و فولاد، ماشین آلات صنعتی، وسایل نقلیه و تجهیزات آن ها بوده است که با توجه به سرآمدی ایران در برخی از این حوزه ها همچون محصولات پزشکی و دارویی، فولاد و پتروشیمی می توان امید بیش تری به توسعه روابط اقتصادی میان دو کشور بست. در حال حاضر ازبکستان حدود ۷۵ درصد از نیاز دارویی خود را از طریق صادرات تامین میکند و در فهرست مقاصد دارویی شرکت «پارس دارو» قرار دارد و حتی این شرکت اقدام به تاسیس شعبه در ازبکستان نیز کرده است. داروهای مربوط به سرطان شرکت «سبحان دارو» نیز به این کشور ارسال می شود. اما با توجه به پتانسیل بالای ایران در حوزه تجهیزات پزشکی و اقلام دارویی لزوم تمرکز بیش تر شرکت های دانش بنیان بر این مقصد صادراتی بیش از پیش احساس می شود. در حال حاضر، بیش از ۱۲۰ شرکت سرمایه گذاری مشترک با مشارکت سرمایه گذاران ایرانی در ازبکستان فعالیت می کنند که ۱۵ مورد از آنها با سرمایه ۱۰۰ درصدی ایران است.

سال گذشته تهران و تاشکند قراردادی مبنی بر بازسازی دو پالایشگاه فرا سرزمینی در ازبکستان منعقد کردند که به معنای ساخت پالایشگاه در ازبکستان است و گامی در جهت راه‌گشای تحریم‌ها خواهد بود و ایران از این طریق می تواند فرآورده‌های نفتی خود با موانع بسیار کمتر صادر کند. این پالایشگاه ها با ۵۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند و حالا با کمک خدمات فنی و مهندسی و دانش ایرانی، این ظرفیت کامل بازسازی خواهد شد

هم چنین چهار دهه تحریم‌های گسترده توانست سبب ساز توانمندی ایران در بومی سازی تکنولوژی‌های جهانی در خصوصا در حوزه های فولاد، پتروشیمی و معدن شود. به عنوان مثال، سال گذشته تهران و تاشکند قراردادی مبنی بر بازسازی دو پالایشگاه فرا سرزمینی در ازبکستان منعقد کردند که به معنای ساخت پالایشگاه در ازبکستان با هدف راه‌گشای تحریم‌ها است و ایران از این طریق قادر به صدور فرآورده‌های نفتی خود با موانع بسیار کمتر خواهد بود. این پالایشگاه ها «بخارا» و «فرغانه» هستند که با ۵۰ درصد ظرفیت کار می‌کنند و حالا با کمک خدمات فنی و مهندسی و دانش ایرانی، این ظرفیت کامل بازسازی خواهد شد و فرصتی برای پالایشگاه‌داری فراسرزمینی در اختیار ایران قرار خواهد داد.

شهریور ماه سال جاری نیز، شرکت‌های ملی صنایع پتروشیمی و «اوزکیمو صنعت» ازبکستان با هدف گسترش روابط دو کشور در حوزه پتروشیمی تفاهم‌نامه همکاری امضا کردند. حتی، چندی پیش مهدی صفری، معاون اقتصادی وزارت امور خارجه نیز اعلام کرده بود ایران به دنبال ایجاد بازارهای نفتی در آسیای مرکزی و بازسازی پالایشگاه های آن ها بر اساس فرمول نفت خود است.

البته در کارنامه تجارت ایران با تاشکند نقاط ضعفی نیز دیده می شود که عمدتا به سبب عدم به روز رسانی زیرساخت تجاری از سوی ایران بوده است. به عنوان مثال، در حال حاضر مواد شوینده ایرانی یکی از باکیفیت ترین محصولات صادراتی به ازبکستان محسوب می شود. در دهه های گذشته برندهای ایرانی مواد شوینده همانند پاکسان کارخانه خود را به طور مستقیم در این کشور ایجاد کرد. اما پس از مدتی این کارخانه تولید محصولات ایرانی به دلیل ضعف در زیرساخت ها و مشکلات اقتصادی سهام خود را واگذار کرده و به طور کلی از بازار حذف شد.

اگر چه امروزه چندین کارخانه خود مختار ازبکستان مواد اولیه شوینده های این کشور را تا حدودی تامین می کنند، اما اغلب به دلیل ضعف در کیفیت مواد و برخی از محدودیت ها، همچنان بخش عمده ای از مواد اولیه شوینده این کشور از طریق واردات کالا از سایر کشورها تامین می گردد و به همین سبب ایجاد صنایع تبدیلی همچون مشتقات پتروشیمی در این کشور که با زیرساخت ضعیف اقتصادی روبرو است، برگ برنده ای برای ایران به لحاظ اقتصادی و حفظ جایگاه ژئواکونومیکی در آسیای میانه خواهد بود.

درهم تنیدگی متقابل ژئواکونومیکی ایران و ازبکستان

تهران و تاشکند هر دو از امتیاز ژئواکونومیک مشترک برای یکدیگر برخوردار هستند و به عنوان مثال، ازبکستان که در حال تبدیل شدن به قطب صنعتی، اقتصادی و تجاری آسیای مرکزی است طبیعتاً ملزم به تنوع‌بخشی به مسیرهای امن، کوتاه و ارزان برای تجارت بین‌المللی خود است. همچنین با توجه به تنوع گسترده‌ای که تجارت خارجی ازبکستان با حضور در بازارهای جدید در آفریقا، جنوب شرق آسیا و حتی آمریکای جنوبی پیدا کرده است، این موضوع بیش از گذشته حائز اهمیت شده است. در عین حال محدودیت‌های استفاده از مسیر روسیه پس از جنگ اوکراین و زمان، سرمایه و ریسک بالای کریدورهای مبتنی بر افغانستان، ایران را به عنوان سریع‌ترین و امن‌ترین مسیر برای ازبکستان مطرح کرده است.

متقابلا ازبکستان درست در قلب آسیای مرکزی قرار گرفته و دسترسی‌های جغرافیایی تسهیل شده به هر چهار کشور منطقه و همچنین افغانستان دارد. این کشور هم چنین قابلیت زیادی برای ایجاد ترندهای تجاری در آسیای مرکزی دارد و شریکی استراتژیک برای ایران جهت وابستگی متقابل ژئواکونومیکی با آسیای مرکزی به شمار می آید. ازبکستان امکان دسترسی زمینی و ریلی به چین و روسیه (به طور عمده مناطق شرقی) را برای ایران فراهم می کند و این موضوع بویژه با توجه به روند فزاینده توسعه مبادلات تجاری ایران و روسیه و توسعه مشارکت راهبردی در قالب برنامه ۲۵ ساله همکاری با چین می‌تواند یک کریدور استراتژیک محسوب شود. در حال حاضر قزاقستان و ترکمنستان این نقش را برای ایران ایفا می‌کنند، که با اضافه شدن ازبکستان به این کریدور می‌توان بروندادهایی را از این اتصال در سطح بین‌المللی مشاهده کرد.

در حوزه کریدورها و بحث اتصال شرق به غرب و ارتباط زمینی چین به عراق، حوزه شامات و اروپا و حوزه عربی نیز می توان از موقعیت ازبکستان بهره گرفت و بر همین اساس، به طور کلی ایران و ازبکستان، می توانند به عنوان پرکننده خلا اتصال ریلی شرق به غرب و جنوب به شمال در حوزه اوراسیا با همکاری یکدیگر در نظر گرفته شوند

هم چنین در بحث اتصال شرق به غرب و ارتباط زمینی چین به عراق، حوزه شامات و اروپا و حوزه عربی نیز می توان از موقعیت ازبکستان بهره گرفت و بر همین اساس، به طور کلی ایران و ازبکستان، می توانند به عنوان پرکننده خلا اتصال ریلی شرق به غرب و جنوب به شمال در حوزه اوراسیا با همکاری یکدیگر در نظر گرفته شوند.

در این زمینه تصمیم طرفین برای ایجاد مرکز لجستیکی ایرانی_ازبکی نیز در خور توجه است. کارآفرینان ازبکستانی امکان مشارکت مستقیم در ساخت پایانه ها و انبارها در بنادر چابهار و بندرعباس ایران را خواهند داشت؛ در حالی که همه این مسائل به تشدید ارتباطات تجاری و افزایش جریان کالا نه تنها بین دو کشور کمک می کند، بلکه دسترسی مستقیم کشورهای آسیای مرکزی را به بازارهای جهانی باز می کند و به ازبکستان کمک می کند تا جغرافیای صادراتی خود را گسترش داده، تعرفه های حمل و نقل را کاهش دهد و تجارت و سرمایه گذاری بین دو کشور را تسهیل نماید.

زیرساخت قوی نساجی و شرایط مناسب سرمایه گذاری ارمغان ازبک ها برای تجارت با ایران

ازبکستان به عنوان بزرگ‌ترین قطب تولید پنبه و نخ‌پنبه در آسیای مرکزی و با ممنوعیت صادرات پنبه و حتی واردات آن و تلاش برای محدودیت صادرات نخ‌پنبه در طول سال‌های آتی در حال تبدیل شدن به یکی از قطب‌های نساجی منطقه و جهان است و ایران نیز با سابقه‌ای گسترده در حوزه صنعت نساجی، مصرف بسیار بالای منسوجات و قابلیت‌های بسیار زیاد در عرصه فنی و تکنولوژیک این صنعت، پتانسیل‌های زیادی برای توسعه این صنعت دارد.

اما صنعت نساجی نیز همچون بسیاری از صنایع دیگر مستلزم تکمیل زنجیره ارزش برای تکامل بازارهای داخلی و بین‌المللی است و ازبکستان تنها بازیگری است که توان، ظرفیت، زیرساخت و امکانات لازم برای ایفای چنین نقش مکملی را در کنار ایران دارد. صنعت نساجی در صورت فعال شدن در ایران می‌تواند یکی از محرکه‌های مهم توسعه اقتصاد غیرنفتی شود.

عضویت مشترک ایران و ازبکستان در سازمان همکاری های شانگهای موتور محرکه توسعه تعاملات تجاری

در سپتامبر ۲۰۲۱ و در جریان بیست و دومین اجلاس سران سازمان همکاری شانگهای در شهر سمرقند ازبکستان، ایران با پیوستن به این بلوک مهم اقتصادی توانست به ازبکستان از بعد سیاسی و اقتصادی نزدیک‌تر شود. هم‌چنین دو طرف یک روز پیش از این اجلاس ۱۷ سند همکاری در حوزه‌های گوناگون از جمله ترانزیت و نفت امضا کردند. ازبکستان با ۴ کشور آسیای مرکزی هم‌جوار است و همواره نقش محوری در شکل‌گیری روندهای فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی و تجاری در کل منطقه آسیای مرکزی داشته است.

در آن زمان تهران و تاشکند برای همکاری در خصوص تامین منابع انرژی مورد نیاز ازبکستان از جمله گاز نفتی مایع شده (LPG)، سوخت جت، نفت گرمایشی، میعانات گازی و محصولات پتروشیمی به توافق رسیدند و قرار شد شرکت‌های ایرانی به توسعه میدان‌های هیدروکربنی ازبکستان کمک کنند.

امضای یادداشت تفاهم در مورد استفاده تاشکند از بندر چابهار نیز موضوع دیگری بود که در حین نشست سمرقند رخ داد؛ ازبکستان محصور در خشکی علاقه‌مند به استفاده از این تسهیلات بندری برای توسعه صادرات و واردات خود به منظور کاهش وابستگی این کشور آسیای مرکزی به مسیرهای تجاری از طریق خاک روسیه بوده است، چرا که با آغاز جنگ روسیه و اوکراین ادامه حیات ترانزیت بین قاره‌ای از طریق روسیه برای شرکت‌های بین‌المللی لجستیکی غیرممکن شده است.

جمع بندی

توانمندی عظیم و خوداتکایی قابل توجه ایران در حوزه های معدن و پتروشیمی و پزشکی و دارویی زمینه هایی است که نباید در تجارت با ازبک ها از آن ها غافل شد. افزون بر این، به رغم ایجاد پویایی در مناسبات اقتصادی ایران و ازبکستان طی سال های اخیر دقیقا نمی توان برآورد دقیقی از مسیر تجارت تهران با کشورهای آسیای مرکزی و به عنوان مثال ازبکستان ارائه کرد، زیرا با تقویت حضور آمریکا در این منطقه، این احتمال وجود دارد که مشکلاتی از سوی غرب در روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی ایجاد شود.

اما به طور کلی حضور ایران در پروژه های نفتی ازبکستان، اصلاحات سیاسی و اقتصادی در این کشور و نیاز ترانزیتی ازبکستان به ایران آسمان نسبتا شفافی را در روند مناسبات اقتصادی میان دو کشور پیش بینی می کند.