به گزارش اقتصاد انرژی آنلاین تولید محصولات پتروشیمی کشور در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته و طبق آمارها، این میزان به ۸۰ میلیون تن در سال رسیده است. با این حال، درآمد کل حاصل از فروش داخلی و صادراتی این محصولات ۲۴ میلیارد دلار اعلام شده است؛ رقمی که با وجود افزایش تولید، کمتر از حد انتظار به نظر می‌رسد.
در یک مقایسه ساده، در سال ۱۳۹۰ میزان تولید محصولات پتروشیمی کشور ۴۳ میلیون تن بود اما ارزش کل آن به ۲۱ میلیارد دلار در سال می‌رسید. این آمار نشان می‌دهد که طی ۱۳ سال گذشته، میزان تولید تقریبا دو برابر شده اما درآمد حاصل از آن، رشد قابل توجهی نداشته است. این مساله زنگ خطری برای صنعت پتروشیمی محسوب می‌شود.
از دست رفتن ۲۰ میلیارد دلار درآمد بالقوه
بررسی‌ها نشان می‌دهد که اگر نسبت تناژ به درآمدی که در سال ۱۳۹۰ برقرار بود، در سال ۱۴۰۳ نیز حفظ می‌شد، صنعت پتروشیمی می‌توانست به جای ۲۳ میلیارد دلار، ۴۰ میلیارد دلار درآمد داشته باشد. این یعنی ۲۰ میلیارد دلار درآمد بالقوه به دلیل عدم توسعه زنجیره ارزش افزوده از دست رفته است.
کاهش ارزش صادراتی محصولات پتروشیمی کشور با وجود افزایش قیمت نفت خام در دو سال اخیر، چالش بزرگی برای این صنعت به شمار می‌رود. در حالی که سایر کشورهای تولیدکننده پتروشیمی تلاش کرده‌اند تا با حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده بالا، سود بیشتری کسب کنند، پتروشیمی ایران همچنان به خام‌فروشی وابسته مانده است. این در حالی بوده که وابستگی بالای صنعت پتروشیمی ایران به گاز طبیعی، عاملی دیگر در عدم توسعه زنجیره ارزش افزوده بوده است. پتروشیمی‌های ایران به دلیل دسترسی به گاز ارزان، انگیزه‌ای برای حرکت به سمت تولید محصولات با ارزش افزوده نداشته‌اند و در عوض، خام‌فروشی را به عنوان راهی سریع‌تر برای کسب درآمد انتخاب کرده‌اند.
چرا ارزش افزوده ایجاد نشد؟
یکی از مشکلات اصلی پتروشیمی ایران، نبود برنامه‌ریزی استراتژیک برای ایجاد زنجیره ارزش است. بسیاری از کشورهای تولیدکننده پتروشیمی، خام‌فروشی را به حداقل رسانده و تمرکز خود را بر تولید محصولاتی با ارزش افزوده بالا مانند پلیمرهای خاص، مواد پیشرفته شیمیایی و ترکیبات پیچیده پتروشیمیایی قرار داده‌اند اما در ایران، بخش زیادی از محصولات تولیدی همچنان به صورت خام یا با حداقل فرآوری صادر می‌شوند که باعث کاهش سودآوری و وابستگی به نوسانات بازار جهانی شده است.
یکی دیگر از دلایل این مشکل، محدودیت‌های بین‌المللی و تحریم‌ها است. نبود دسترسی به فناوری‌های جدید و محدودیت در جذب سرمایه‌گذاری خارجی باعث شده که ایران در مسیر توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی عقب بماند. بسیاری از کشورها با استفاده از سرمایه‌گذاری‌های مشترک، دانش فنی به روز و ایجاد پارک‌های پتروشیمیایی، زنجیره ارزش را تکمیل کرده‌اند؛ در حالی که در ایران این روند کند و ناقص بوده است. در کنار این عوامل، در نظر گرفتن قیمت ارزان خوراک گاز باعث شده که پتروشیمی‌های ایران انگیزه‌ای برای سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی نداشته باشند. در واقع دسترسی به مواد اولیه ارزان، آن‌ها را از تکمیل زنجیره ارزش بازداشته و باعث شده که توسعه این بخش مورد بی‌توجهی قرار گیرد.
تبعات خام‌فروشی برای اقتصاد ایران
ادامه این روند و فروش محصولات پتروشیمی با ارزش پایین، پیامدهای اقتصادی جدی به همراه خواهد داشت. خام‌فروشی باعث می‌شود که به جای صادرات محصولات نهایی با چندین برابر ارزش، مواد اولیه و نیمه‌خام به فروش برسند و درآمد کمتری نصیب کشور شود. همچنین کشورهایی که محصولات با ارزش افزوده بالا تولید می‌کنند، امکان متنوع‌سازی بازارهای صادراتی را دارند اما ایران به دلیل وابستگی به خام‌فروشی، محدودیت‌های بیشتری در تجارت بین‌المللی تجربه می‌کند.
در کنار این مشکلات، عدم توسعه صنایع پایین‌دستی پتروشیمی باعث کاهش فرصت‌های شغلی شده است. صنایع پایین‌دستی پتروشیمی نقش مهمی در ایجاد اشتغال پایدار و مولد دارند اما خام‌فروشی به معنای عدم توسعه این بخش‌ها و در نتیجه کاهش فرصت‌های شغلی است. در حالی که بسیاری از کشورها توانسته‌اند با تکمیل زنجیره ارزش، از مواد اولیه پتروشیمیایی محصولات با کاربردهای صنعتی و خانگی تولید کنند، ایران همچنان به صادرات مواد خام و فرآوری‌نشده متکی است. این وابستگی به خام‌فروشی همچنین باعث اتلاف منابع طبیعی کشور شده است. مواد خام پتروشیمیایی منابع ارزشمندی هستند که اگر با فناوری‌های پیشرفته پردازش شوند، می‌توانند چندین برابر ارزش اقتصادی ایجاد کنند. فروش خام آن‌ها به معنای هدررفت سرمایه ملی است.
راهکارهای عبور از بحران خام‌فروشی
برای جلوگیری از تکرار این ضررها و افزایش سودآوری صنعت پتروشیمی، باید سیاست‌هایی در جهت افزایش ارزش افزوده اتخاذ شود. سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی باید اولویت قرار گیرد. ایجاد واحدهای تولیدی جدید برای تولید محصولات با ارزش افزوده بالاتر مانند محصولات شیمیایی خاص، پلیمرهای پیشرفته و مواد نانوپلیمری، می‌تواند مسیر صادرات محصولات نهایی را هموار کند. علاوه بر این، افزایش بهره‌وری واحدهای پتروشیمی، بهبود فناوری‌ها و بهره‌گیری از روش‌های جدید تولید، می‌تواند حجم بیشتری از محصولات پتروشیمیایی را با هزینه کمتر تولید کند.
متنوع‌سازی بازارهای صادراتی نیز باید مورد توجه قرار گیرد. تمرکز بر کشورهای نوظهور و بازارهای جدید که نیاز بالایی به محصولات پتروشیمی دارند، می‌تواند درآمدهای ارزی را افزایش دهد. همچنین، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری از دیگر راهکارهای کلیدی برای بهبود وضعیت این صنعت است. ایجاد مشوق‌های اقتصادی برای سرمایه‌گذاران بین‌المللی و انتقال دانش فنی می‌تواند به رشد صنایع پتروشیمی ایران کمک کند. اصلاح سیاست‌های صادراتی نیز ضروری است. به جای حمایت از صادرات مواد خام، باید تسهیلات ویژه‌ای برای صادرات محصولات نهایی و فرآوری‌شده در نظر گرفته شود تا وابستگی به خام‌فروشی کاهش یابد.
در مجموع، در شرایطی که تولید محصولات پتروشیمی ایران نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته اما به دلیل عدم حرکت به سمت ایجاد ارزش افزوده، این صنعت همچنان با مشکلاتی نظیر کاهش درآمدهای صادراتی و وابستگی به خام‌فروشی مواجه است. اگر ایران در این مدت برنامه‌ریزی درستی برای توسعه صنایع پایین‌دستی انجام داده بود، اکنون به جای ۲۳ میلیارد دلار، ۴۰ میلیارد دلار درآمد از صنعت پتروشیمی کسب می‌کرد.
ضرر ۲۰ میلیارد دلاری در این صنعت نتیجه خام‌فروشی، وابستگی به گاز ارزان و عدم توسعه زنجیره ارزش افزوده است. اگر این روند اصلاح نشود، در سال‌های آینده نیز پتروشیمی ایران نمی‌تواند از ظرفیت‌های عظیم خود برای کسب درآمد بیشتر و تقویت اقتصاد ملی بهره ببرد.
